ат
I1. Піштірілген жылқы. 2. Мініп, жегіп күшін пайдаланатын көлік. Тісің тісіңе тимесе – ас, Аяғың жерге тимесе - ат (Мақал). 3. спорт. Жылқының басына ұқсастырып жасалған шахмат фигурасы. Ат айдаушы – бәйгіге қосылған аттарды басқарып, жөн сілтеп тұратын адам. Ат арба [шана, тырма, соқа] – атқа жегілетін, атпен жүретін құрал. Ат барабан [бұран] – ат күшімен айналатын барабан. Ат бастаған тоғыз (көне) – айыпқа берілетін сыйлық. Ат бәйге [жарыс] – жүйрік аттарды жарысқа салатын ұлттық ойын. Ат бұршақ – бұршақ тұқымдастарына жататын бір жылдық екпе өсімдік. Ат дорба – атқа жем беретін кенеп қалта. Ат жабу – атқа жабатын жапқыш. Ат көрпе – ердің үстіне салатын кішірек көрпе. Ат қора – жылқы қамайтын, жылқы тұратын қора. Ат қосты – атын бәйгіге жіберді. Ат сайыс – ат үстінде әр түрлі өнер көрсететін спорт түрі. Ат тіс – күректей ірі тіс. Ат шабыс – аттарды бәйгеге қосу. жарыстыру. Ат арыды, тон тозды – шаршап-шалдықты, жадап-жүдеді. Ат арытты [сабылтты] – әуре-сарсаңға түсті, арам тер болды. Ат байлар [ұстар] – ер бала, ұл. Ат байлар (этногр. ) – құда түсуге келген адамдардың жігіттерге беретін ырымы, кәдесі. Ат басына күн туды – қиын-қыстау заман болды, ер сыналар күн туды. Ат басын бұрды [тіреді] – келіп тоқтады, бұрылды. Ат жалын тартып мінді – ер жетіп азамат болды, санатқа қосылды. Ат жаратты – атты баптап күтті, бәйгіге даярлады. Ат жанды – атты жақсы көретін, атқұмар. Ат жетпес жер – ұзақ жол, алыс жер. Ат кекілін [құйрығын] кесті [үзді] – үзілді-кесілді кетісті, араздасты. Ат құлағы көрінбейді - а) өте биік, тым терең ; ә ) ақ түтек боран. Ат құлағында ойнайды – атқа мықты, берік, икемді. Ат құрғатпады – жиі келіп, қатысып тұрды. Ат майын берді – біреудің атын мініп, уақытша пайдаланды. Ат майы қайтты – мал ақысы төленді. Ат мінгізіп, шапан жапты – қонаққа құрмет көрсетіп, сыйлады, сый-сыяпат жасады. Ат ойнатты – әлек салды, ойрандады. Ат өтті – шығарып салма, сүлесоқ. Ат сабылтты – әуреге түсті, арпалысты. Ат салысты – қол ұшын берді, жәрдемдесті. Ат соқты болды – жол жүріп шаршап-шалдықты. Ат терлетіп келді – әдейілеп, арнап келді. Ат төбеліндей – азғантай, азғана, шағын. Ат тұлдау – иесі өлген мініс аттың жал-құйрығын күзеп шұнтиту, жыл бойы семіртіп, асқа союға әзірлеу. Аттың басын тартпады [қоя берді] – не айтам десе, соны айтты, іркіліп тоқтап қалмады. Аттың жалы, түйенің [атанның] қомында – тығыл-таяңда, қарбаласта. Атты отқа қойды – мініп келген атты дем алдырып, шөпке жіберді. Атты суытты – аттың терін басып, дем алдырды. Ат үсті - а) жол-жөнекей, жолшыбай ; ә) жеңіл-желпі, үстірт ; Ат үстінде – күндіз-түні тыным таппайды, қауырт жұмыста, қарбаласта. Ат шалдырды – мінген атты жол үстінде аздап оттатып алды. Ат шаптырды - а ) ат жарыстырып, бәйге тікті; ә) Кісі жұмсап, хабар алдырды. Ат шаптырым - а) шамамен 30-35 шақырымдай қашықтық өлшемі; ә ) бір шеті мен бір шеті өте үлкен, кең. Аты жүріп тұр – бағы тасып, тасы өрге домалап тұр. Ат ізін салмады – қатыспады, хабарласпады, келмеді. Ат ізін суытпады [құрғатпады] – жиі-жиі келіп тұрды, үзбей қатысты
II
1. Балаға қойылатын есім, ныспы. Сыр бойында туған соң, Сырбай қойды атымды (Мәуленов). 2. Белгілі бір нәрсеге, затқа қойылған атау. Ұжымшардың ат ы, кітаптың (журналдың) аты. Ат қойды – есім беріп атады. Аты жоқ қол [саусақ] – төртінші саусақтың аты. Ат қойып, айдар тақты – әр саққа жүгіртіп, әңгіме қылды, сөзге іліктірді. Аты жер жарды – аты елге жайылды, ел аузына ілікті. Атына кір келтірді – ұятқа қалдырды, жаман атқа ұшыратты. Атын аузына алмады – ескерусіз қалдырды, елемеді. Атына шаң жуытпады – сөз келтірмеді, жаман атқа ұшыратпады. Атын сатты – біреудің абырой-атағын пайдаланды, арқаланды. Атың өшкір (қарғ) – өлгір, жоғалғыр. Аты өлмейді – өзі өлсе де, сөзі (ісі) жоғалмайды д.м. Аты шулы- атақты, әйгілі. Аты шықты – аты елге жайылды, мәлім болды