ауыз
1. Адам мен жан-жануарлардың тамақтанатын мүшесі. 2. Сөйлем мүшесі, дыбыстау аппараты. Аузы жаман елді былғар, Аяғы жаман төрді былғар (Мақал). 3. ауыс. Адам, кісі, жан. Көп ауыз біріксе, бір ауыз жоқ болар (Мақал). 4. Бір нәрсенің кіріп-шығар жағы, есігі. Қақпаның аузын бекітті. 5. Бір нәрсенің ашық жағы. Қаптың аузын байлады. 6. Бір нәрсенің үстіңгі беті, қылқа мойны. Бөтелкенің аузын ашты. Ауыз әдебиет – ел арасына тараған әдеби нұсқа, фольклор. Ауыз бөлме [үй] – кіре беріс жақтағы бөлме. Ауыз жолды үнді (лингв.) – дыбысталғанда фоноциялық ауа ауыздан шығатын дауыссыз дыбыс. Ауыз қобыз – ауызбен тартатын қобыз. Ауыз омыртқа (анат.) – мойынмен жалғасқан ең шеткі омыртқа. Ауыз су – ішуге жарайтын тұщы су. Ауыз хабар – ауызекі естіген мәлімет. Аузы аққа тиді – айран-сүтке жарыды, тойынды. Аузы аппақ болды – жер соғып қалды, тотиды. Аузы асқа, ауы атқа тиді – бірдеңеге енді-енді қолы жетті. Аузы ашық – ораза ұстамаған. Аузы бармады – айтуға батылы жетпеді, жүрегі дауаламады. Аузы берік – ораза ұстаған, аузы ораза. Аузы дуалы – көріпкелі бар, айтқаны келгіш. Аузы жаман – бейпілауыз, бей ауыз. Аузы кепті – ақсыз қалды, сауыннан айырды. Аузы күйді – бір нәрсені айтамын деп, таяқ жеді. Аузымды қышытпа – жыныма тиме, еріксіз сөйлетпе. Аузымен құс тістеген – қашса құтылып, қуса жететін өрен жүйрік. Аузымен орақ орады – тілі мен жағына сүйенген, қу жақ. Аузы мұрнынан шығып отыр – ай-күніне жетті, босанар уақыты болды. Аузына ақ ит кіріп, қара [көк] ит шықты – аузына келгенін айтты, айтпағанды айтты. Аузына алмады - а) дәмін татып көрмеді ; ә) айтпады, атамады. Аузына қаратты - а) жұртқа әмірін жүргізді, билеп-төстеді; ә) өнерімен жұрттың көңілін тапты, таң қалдырды, елітті. Аузына құм құйылды – үндемей қалды. Аузынан дүр шашты – сөз маржанын төгілтті, ағылтты. Аузынан қағынды – тілінен тапты, сөзінен ұсталды. Аузынан мәйегі арылмаған – ана сүті аузынан кетпеген, жап-жас. Аузынан жалын атып тұр – жан-жағын жайпап ешкімді беттетпеді. Аузынан жырып әкетті [берді] – бермесін берді, барын аямады. Аузынан мәйегі шыққан – уыздай жас, уылжып тұрған. Аузынан сөзі, қойнынан бөзі түскен – боз өкпе, ынжық. Аузынан суы ақты – ұйып тыңдады, қызықты. Аузынан тастамады – үнемі айтып жүреді, есінен шығармады. Аузынан түскендей – сойып қаптап қойғандай, айнымай тартқан. Аузын арандай ашты – жалмап, жұтып қоймақшы болды. Аузына сөз салды – сөзбен демеп жіберді, көмектесті. Аузына сөз тұрмайды – естіген-білгенін айтып қояды. Аузына су тамызды – ауырған адамға қарайласты, қарасты. Аузына тосты – барын берді, аямады. Аузын аштырмады – сөз айтуға мұршасын келтірмеді. Аузын ашпады – ешбір сұраққа жауап бере алмады, үндемеді. Аузын ашып, көзін жұмды – таң-тамаша болды, таң қалды. Аузын бақадай ашырды – зәресін ұшырды, үрейін алды. Аузын бақты – байқап сөйледі, абайлады. Аузын буған өгіздей – жұмған аузын ашпады, тіс жарып ештеңе демеді. Аузын қайыстай созды – бәлсініп, керіліп-созылып сөйледі. Аузынан қақты – еш нәрсе ішкізбеді, жегізбеді. Аузынан қара қан ағызды – ұрып-соқты, текпіледі. Аузын қу шөппен сүртті – пейілі тарылды, бардың өзін жоқ деді. Аузын майлады – пара беріп үндетпей тастады. Аузын сылп еткізді – таңырқады, таңданды. Аузын үріп, аяғын сыпырған - қолда өскен (төл малы). Аузын шиедей қылды – аузы – басын қан жалатты. Аузының дауасы жоқ – сөзінде тұрақ жоқ, жақсы айтты деп сүйініп, жаман айтты деп күйінуге болмайды. Аузының желі бар – сөзге ұста, ділмар. Аузының салуы [салымы] бар – бірдеңе орала кеткіш, несібелі. Аузының суы құрыды – соншалықты құмартты, ынтықты. Аузыңа май – айтқаның келсін. Аузыңды ауыртпа – әуре болма, босқа әрекеттенбе. Аузың қайсы десе мұрнын көрсетеді – түк білмейтін топас, надан. Аузы ораза (діни) – ауыз бекіткен, ораза ұстаған. Аузы сараң – көп сөйлемейді, сыр шашпайды. Аузы түкті (діни) – мұсылман емес, кәпір. Аузы тыным таппады – а) аузынан ас кетпеді; ә) көп сөйледі. Аузы уәлі – айтқаны келгіш, дуалы. Аузы уылды – ауыздың ағарып ауруға ұшырауы. Ауыз ашпады – үндемеді, қарсы келмеді. Ауыз ашты (діни) – ораза кезінде кешкі уақытта тамақ ішті. Ауыз ашырмады – бет бақтырмады, үндетпеді. Ауыз байлық – құр сөз, бос уәде. Ауызбен айтып жеткізе алмады – мақтауға сөз таба алмады. Ауызға ілікті – аты шығып, белгілі бола бастады. Ауыздан алғысыз – дәмді, тәтті, тұшымды. Ауыздарына түкіріп қойғандай – бірін-бірі айнытпай қайталады, келісіп алғандай сөйледі. Ауыз жаласты – әкей-үкей болды, сырлас болды. Ауыз жаппады – сөзді үсті-үстіне соқты, төпеді. Ауыз жарымайтын – мардымсыз, құнарсыз, өнімсіз. Ауыз жиып алғанша – лезде, тез, жылдам. Ауыз қалжың – жеңіл-желпі әзіл. Ауыз салды – жармасты, жабысты; тап берді. Ауыз тамыр – жол-жөнекей күнделікті кездесіп жүретін таныс адам. Ауыз татырлық – мардымды, құнарлы, жартымды. Ауыз тиді – аздап тамақ ішті, дәм татты. Ауыз толарлық [тұшырлық] – мақтауға тұрарлық, айтарлықтай