бас
I1. Адам мен жан-жануарлардың ауыз, көз, құлақ, ми орналасқан дене мүшесі. Ол басынан бөркін алды. 2. Кісі, адам, жан. Бас екеу болмай, мал екеу болмас (Мақал). 3. Малдың саны, тұяқ. Қойдың басын тез көбейтті. 4. Өсімдіктердің жоғарғы жағы, ұшы. Балалар алма ағаштың басына шықты. 5. Таудың, қырдың ең биік жері; шыңы, төбесі. Төбенің басына шықты. 6. Өзеннің, бұлақтың басталған жері. Шу өзенінің басы. 7. Таяқтың, сойылдың бір жақ шеті, ұшы. Таяқтың басы тиді. 8. Аяқ киімнің қоныштан төмен жағы. Етіктің басы. 9. Балта, шот, пышақ сияқты құрал-саймандардың саптан төменгі жүзі бар жағы. Кетпеннің басы босап қалыпты. 10. Бір оқиғаның басталған мерзімі. Жыл басы – қаңтар. 11. Мамандық атауымен тіркесіп келіп лауазымды білдіреді. Бас инженер (агроном, бухгалтер). 12. ауыс. Бастық, жетекші. Ораздының баласы он бесінде баспын дер (Мақал). Бас арқан – желден, дауылдан киіз үйді сақтау үшін кереге басын бастыра орайтын қыл арқан. Бас арық – жан-жаққа су тартатын үлкен су жолы. Бас әріп – үлкен әріп. Бас балуан – күреске түсушілердің ең мықтысы. Бас бармақ – бармақтың біріншісі. Бас бау – туырлықтың, үзіктің жоғарғы бауы. Бас ескек – қайықтың алдыңғы ескегі. Бас жүлде – жеңіскерлерге берілетін бірінші бәйге. Бас жіп – сиыр малының мүйізіне байланатын жіп. Бас киім – басқа киілетін киім. Бас кейіпкер – шығармадағы негізгі кейіпкер. Бас құда – негізгі үлкен құда. Бас мақала – газет-журналдардың редакция атынан берілетін мақаласы. Бас табақ – қадірлі қонаққа берілетін мүшелі табақ. Баса-көктеп кірді – еш нәрсеге қарамады, киіп-жарды. Бас алды – өсімдік дән алды. Бас алмады – назар салмады, алаңдамады. Бас араздық – екі жақтың арасындағы өкпе, реніш, дүрдараздық. Бас асау - а) басына жүген-құрық тимеген, тарпаң мінез (жылқы); ә) айтқанға көнбейтін қиқар адам. Бас ауыртты – мезі қылды, мазалады. Басы ауырып, балтыры сыздады – ауырып сырқады, науқастанды. Бас байлады – хауіп-қатерге бел буды, басын тікті. Бас бұзар – сойқаншыл, сотқар. Бас білді – мініске үйретілді. Бас десең, құлақ дейді – сөз ұқпайтын мақау д.м. Бас жарылса бөрік ішінде – жабулы қазан жабулы қалды, жария болмады. Бас жарып, көз шығарып барады – тентектік істеп, дегенге көнбеді. Бас иді – а) көрсетілген құрметке ілтипат білдірді ; ә) кешірім өтінді, кішірейді. Бас изеді - а) баспен ишарат етіп амандасты; ә) келісім білдірді, мақұлдады. Бас имеді – берілмеді, көнбеді, кішіреймеді. Бас кесер – қанішер, зұлым. Басы кетеді – өмірін жояды, өледі. Бас көтерді - а) жоғары қарады ; ә) наразылық білдірді, қарсылық көрсетті; б) аурудан сауығып, тұруға жарады ; в) егін өніп, жер бетіне шықты. Бас көтерер – а) елдің, ауылдың ақылшысы ; ә) отбасындағы еңбекке жарамды адам. Бас көтере алмады – қарсыласа алмады. Бас көтертпеді [қаратпады] – мұршасын келтірмеді. Бас қайғы – өз басының уайымы, мұңы. Басқа, көзге төпеледі – жұдырықтың астына алды. Басқа кірді [кірмеді] – миына қонды. Бас қамын ойлады – жеке басын күйттеді. Бас қатырды – миды ашытты, ығыр қылды. Басқа түссе баспақшыл – адам қиындыққа көнеді д.м. Басқа ұрған балықтай [танадай] болды – не істерін білмей есеңгіреді, мәңгірді. Басқа шауып, төске өрледі – астамдық жасады. Басқа шықты - а) ішімдік бірден басқа әсер етті; ә) төбеде ойнады, басынды. Бас қосты - а) жиналды, топталды ; ә) үйленді, үй болды. Бас пайда – жеке мүдденің пайдасы. Бас салды - а) егін дәндене бастады; ә) тарпа бас салды, шап ете түсті. Басына қара салды – қара жамылып, аза тұтты. Басына кірмеді – миына қонбады, түсінбеді. Басын ала қашты – жоламады, бас тартты. Басынан бақ тайды – бақытсыздыққа ұшырады. Басынан билік кетті - өз басының құқы жоқ, дәрменсіз. Басынан дәулеті ұшты – бағы тайды. Басынан заманы көшті – бағы тайды. Басынан құс ұшырмады – мәпелеп күтті, аялады. Басынан сөз асырмады – а) ә десе, мә деді, қарсыласты; ә) болмашыға ренжіді, сөз көтермеді. Басына ойнады – зорлық көрсетті, жәбірледі. Басына су құйды – жоқ қылды, түгесті. Басына тас тиді – соққы көрді, беті қайтты. Басын ашты – бір нәрсенің бетін ашты, айқындады. Басына іс түсті – қиыншылық кез болды, пәле жабысты. Басын базарға салды – сөзге ілікті, дауға қалды. Басын бәйгеге тікті – тәуекел етті, бағын сынады. Басын жойды [жалмады] – өлтірді, жоқ етті. Басын қайырды – бір істі дендетіп тастады, тындырды. Басын қатырды – әр нәрсені бір айтып мазалады. Басын қосты – біріктірді, топтастырды. Басын құрбан қылды – жанын пида етті, басын тікті. Басын тауға да, тасқа соқты [ұрды] – амалы таусылып, дағдарды. Басын тікті – басын өлімге байлады. Басын шатты – әуреге түсті, дауға қалды. Басыңа көрінгір (қарғ. ) – бар пәле өзіңмен кеткір
II
муз. 1. Ер адамның төменгі даусы. 2. Төмен тембрлі үрмелі аспап