бір
I1. Есептік санның ең алғашқысы. Сағат бір болды. 2. Жалғыз жалқы. Далада бір адам тұр. Бір алуан - а) біртектес, біркелкі ; ә) ерекше, өзгеше. Бір асар [асым] ет – бір асуға келетін ет. Бір атым – бір атуға келетіндей. Бір ауыз сөз – көп емес, азғана сөз ; Бір ауызды – ынтымақты, ұйымшыл. Бір буда [будам] – шумақталған бір түйдек. Бір бұл емес – тек осы ғана емес, дәйім. Бір дүркін – бір рет, бір мезгіл. Бір елідей – саусақтың қалыңдығындай. Бір жолға – осы сапарға, бір рет. Бір заманда – ертерек бір кезде. Бір заматта – әлден уақытта. Бір көш жер – көліктің болдырып бірінші тоқтайтын мөлшерлі жер . Бір қалыпты – бір сарынды, біркелкі. Бір қауым – біраз, бірсыпыра. Бір қора [отар] жан – топты жан, көп басты. Бір қос жылқы – бір үйір жылқы. Бір қоспақ түйе – бір топ түйе. Бір құлақ су – бір суаруға ғана келетін, азғантай су. Бір салар киіз [текемет, сырмақ] – анда-санда төселетін жаңа киіз. Бір салым (нан) бауырсақ – бір салуға жарайтын мөлшер. Бір сығым (құрт) – бір сығуға жететін мөлшер. Бір сындырым нан – сындырылған кішкене бөлшек. Бір табын сиыр – бір табынға ылайықты. Бір тай – бір бума, бір тең. Бір тартым [ши] темекі – бір тартуға болатын жалғыз тал темекі. Бір тоғыз (этногр. ) – саны тоғыз затқа жететін сый, сыйлық. Бір турам [кесім] ет – бір-ақ турауға келетін азғана ет. Бір шайқам май – бір шайқауға лайық май мөлшері. Бір шеңгел – бір шеңгелге сиятын, бір уыс. Бір шоқ гүл – бір буда гүл. Бір жылдық – он екі ай болатын. Бір тарақ қағаз – жалғыз тарақ қағаз. Бір адамдай – ұйымдасқан түрде. Бір айналуға келмеді - а) сөзге келмей келісті; ә) тез ашуланды, шарт етті. Бір аттам жер – жақын жер. Бір ауыздан – бір кісідей, бәрі бірдей. Бір ауыз сөзге келмеді - а) тіс жармады, үндемеді ; ә) ашуланып сала берді. Бір аяғы жерде, бір аяғы көрде – хал үстінде, өлім аузында. Бір бет - а) айтқанынан қайтпайтын, қайсар ; ә) бір мойын, қыныр. Бір болмаса бір – түбінде, әйтеуір бір. Бірді айтып, бірге кетті – ойы шашырады, бытыраңқы болды. Бірді бірге соқты - а) өйтіп-бүйтіп, оғып-бұғып; ә) айдап салды, атыстырды. Бірді екі етті – ретін тауып ұқсатты, жоқтан бар етті. Бір езу – бір мойын, қыңыр. Бір есептен – бір себептен, бір жағынан алып қарағанда. Бір жағына шықты - а) бір жайлы болды ; ә) қолғабысын тигізді, көмектесті. Бір жақты – сыңар жақ, бір беткей. Бір жапырақ қағаз – хат, хабар. Бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарды – ауыз бірлік, ұйымшылдық жасады. Бір күндей болмады – уақыт тез өте шықты. Бір кіндіктен жалғыз – бірге туған туысқаны жоқ. Бір кісіден туғандай – тату-тәтті, дос. Бір кіріп, бір шықты – тынышсызданды, әбігері шықты. Бір қайнауы ішінде - а) шала піскен ; ә) бабына келмеген, шала. Бір қалыптан шыққандай – бір-бірінен аумайтын, бірдей. Бір құлаш – шұбалған, ұзын. Бір құшақ – екі қолдың аумағы толарлықтай. Бір қыдыру жан – бірсыпыра, едәуір. Бір мезет – бір кезде, бір уақытта. Бір мойын – дегенінен қайтпайтын қасарыспа, қыныр. Бір мүшел – он екі жылға тән. Бір орайда – реті келгенде, ыңғайлы кезде. Бір сабақ жіп – қысқа ғана жіп. Бір сабақ жіп алмады – еш нәрсеге тимеді, қиянат етпеді. Бір сарынды – бір үнді, бір ыңғай. Бір сөзді – айтқанында тұратын, екі сөйлемейтін. Бір сөзге келмеді – шарт етіп ашуланды
II
1. Анық-қанығы дүдәмал, неғайбыл. Айша бір заттарын тығып жатыр. 2. Көптің құрамындағы жалғызы. Болмашыдан көңілің, Қалғалы тұр біріңнің (Ғ.Мүсірепов). 3. Ешқандай, ешбір, тіпті. Жел сөзге бір тоймайсың (Жамбыл)
III
Пара-пар, тең, бірдей. Анаға баланың бәрі бір
IV
Аралас-құралас, бірге. Қаны бір, тілегі бір туыс