жай
IАспан кеңістігінде болатын найзағай, нажағай. Жай түсіп өртенген ормандар. Жай отындай (оғындай) – қас қаққанша жалт еткен. Жай тартқыш – найзағай түсірмеу үшін тігінен тартылып, жермен жалғастырылатын жіңішке темір. Жай соққандай (түскендей) болды – аяқ астынан болған жағдайдан шошынды, түршікті
II
Тегін, бостан-бос, құр, құр бекер. Дүкен саған осы азық-түлікті жайға бере ме? (Есенберлин). Жай алды – ақысыз-пұлсыз, тегін берді. Жай жүрді – түк бітірмей, тектен тек
III
Әдеттегіден тым кеш, кейін. Концерттен қайтқан жастар кеш ұйықтап жай тұрды (Шәріпов)
IV
1. Тұрмыстағы жағдай, жай-күй. Ел жайы өзіне мәлім (Майлин). 2. Әлдеқандай себеп, жайт, оқиға. Ол жайды ескерген жөн. 3. Мән-жай, маза. Ат үстінде жайы кетіп, отыра алмай әрең келді (Ж.Тәшенов). 4. Тыныш, жайбарақат. Жай жүргенде, Атшабар келді лепілдеп (Абай). Жайы болмады - жағдайы келмей, күйі кетті, мазасы болмады
V
Мекен, орын, тұрақ үй. Дүрия кемпірдің жайы (Тарази). Жай тапты - а ) мекен тепті, орналасты; ә) жерленді, қойылды. Жайына жүре берді – өз бетінше тек кете барды. Жайына қалды – ескерілмеді, орындалмады
VI
көне. Кермесіне жебе салып тартатын садақ. Өзінің оғымен тартты жайды (О.Шипин)
VII
Әншейін, әдеттегі жұпыны. Жай жұмысшы, жай су, жай зат, жай сөз. Жай бөлшек – бірдің бір немесе бірнеше тең бөліктерінен құралған сан. Жай көз – аспапсыз, әншейін көз. Жай сөйлем – аяқталған бір ғана ойды білдіретін бір я бірнеше сөздің тізбегі. Жай табан – жұқа теріден өкшесі аласа тігілетін аяқ киім
VIII
Жайлы, ыңғайлы, қолайлы. Шөбі шүйгін, малға жай, Суы тұнық, көк орай (Жансүгіров)
IX
Емін-еркін, бос. Бидай сыймаған ауызға бұзау басы жай сыйған (Мақал)
X
Жайымен ғана, ақырын, баяу. Жай аққан қан ұйығыш келеді, аяғын жай басып жүрді