жер
1. Күнді айнала қозғалатын Күннен кейінгі үшінші планета. 2. Жер қаты, қабаты, құрылық, топырақ. Самолет жерге қонды, құс жерден көтерілді. 3. Белгілі бір ел, мемлекет. Қазақ жері, шетел жері. 4. Біреудің пайдалануындағы, қарамағындағы аумақ; территория. 5. Мекен, жай, орын. Туып өскен жер, шыққан жері. 6. ауыс. Ел-жұрт, өмір сүрген орта. Біздің жерде қарақат көп өседі. 7. ауыс. Мезет, кез, уақыт, мезгіл, орын, тұс. Айқайлайтын жерде ауыз ашпау – айып (Мақалнама). 8. Жалғыздық көрер жерім жоқ (Абай). Жерден жеті қоян тапқандай – қатты қуанды, мәз болып шаттанды. Жердің жасанды спутнигі – жер төңірегіндегі орбитаға шығарылып әр түрлі ғылыми-техникалық мәселелерді шешуге арналған космостық аппарат (ҚСЭ). Жер жаңғырықтырды – атағы, даңқы көп жерге тарады. Жер жүзі [шары] – бүкіл әлем, күллі дүние. Жер аударды [айдады, ауды] – еркінен айырып, ит жеккенге жіберді. Жер аяғы кеңіді [босады] – қар кетіп, күн жылынды. Жер аяғы қиянда [құрымда] – ат тұяғы жеткізбес алыс шет. Жер бастырмады – тыныштық бермеді. Жер болды [ жер болып қалды] – а) тып-типыл болды, жермен-жексен болды; ә) абыройы түсті, ұятқа қалды. Жер бүргесі (зоол. ) – жапырақ жегіш тұқымдасына жататын қоңыздың бір түрі. Жерге қарады [қаратты] – а) ұятқа қалдырды; ә) ішерге үнем таппады. Жерге отырғызып кетті – алдап соқты, айласын асырды. Жерге түкірді – түңілді, шошынды. Жер ғып кетті – абыройды айрандай төкті, масқаралады. Жерден алып, жерге салды – қатты ұрысты, тілдеді, сөкті. Жер кепе – жер үй, лашық. Жер қайысқан – тым көп, қисапсыз . Жер қойнына кірді – өлді, о мол дүниеге кетті. Жер қылды [етті] – а) қатты ұялтты, жерге қаратты; ә) тас-қалқанын шығарды, жермен-жексен етті. Жер мойны қашық – тым алыс, шалғай. Жер ортасынан асқан [келген] – егде тарта бастаған адам. Жер сабады [ сабап қалды] – ашуға булығып, өкініп қалды. Жер сипап қалды – құр алақан қалды, алданды. Жер соқты [соқтырды, соққызды] – қапыда қалды, алданды. Жер тебінді – ашу шақырды, тепсінді. Жер тепсінді – қатты кейіді, кіжіне ұрысты. Жер тепкіледі – қатты ызаланды, долданды. Жер түбі [түбінен ойлады] – а) қиян шет, жырақ; ә) арыдан, тереңнен түйді. Жер үй [там] – жерден қазылып жасалынған үй. Жер ұйық [үйек] – малға, жанға құт, шұрайлы жер. Жер шұқыды [шұқылады] – қатты ұялды, бетінен оты шықты. Жер шұрайы – жердің жақсысы, құнарлы жер. Жері кеңіді – дегені болды, көңілі орнына түсті. Жеріне жеткізді – бір нәрсені аяғына дейін істеді, тындырды