ит
1. Қасқыр тұқымдас сүт коректі үй хайуаны. 2. көне. Қазақша жыл қайырудың он бірінші жылы. Ит жылы. 3. ауыс. Оңбаған, жауыз. Не деген тоғышар ит екенін біле алмай-ақ қойдым (Тиесов). 4. ауыс. Қатар-құрбылардың немесе жасы кіші бала-шағаға өзімсініп зілсіз айтатын сөзі. Ол иттің киім-кешек, тамағы бізден. Ит арба – а) аяғы жаңа шыққан баланы жүруге дағдыландыру үшін әдейі жасалған қол арба; ә) екі дөңгелекті жеңіл қол арба. Ит ауруы – мешел сияқты созылмалы бала ауруы. Ит бүлдірген бот. – қысы-жазы көгеріп тұратын аласа бұталы дәмі ащы өсімдік. Ит бүлкіл (бүлкек ) – а) көлік малының бір қалыпты баяу, жай жүрісі; ә) өндімейтін, өнбейтін жүріс. Ит жон – онша биік емес, дөңгелектеу жер. Ит жуа – саздау жерде өсетін жуаның ұсақ түрі. Ит жүзіс (малту) – жүзе білмейтін адамның жүзуі. Ит көйлек (жейде) – жаңа туған балаға кигізетін тігісі сыртына қараған көйлек. Ит ошаған бот. – тікенді шөптесін өсімдік. Ит тіс – а) күрек тіс пен азу тістердің арасындағы қисық біткен сойдақ тіс; ә) ою-өрнектің қолмен тігу түрінің атауы. Ит шабақ – құрбақаның әлі үлкеймеген, уылдырықтан жаңа шыққан кезі. Ит шана – а) кішкене қол шана; ә) солтүстік жақта ит жегетін шана. Ит арқасы қиян – өте алыс, ит өлген жер. Ит арқасы құрысты – қаһарланып қайратқа мінді. Ит (тазы) ашуын тырнадан алады – әлі жеткеніне күш жұмсайды. Ит әлегін шығарды – апшысын қуырды, берекесін кетірді. Ит байласа тұрғысыз – адам тұрып болмайтындай; жайсыз, жағдайсыз. Ит басына ірікіт төгілді – аспа-төк, ағыл-тегіл молшылық. Ит болды – а) адамшылықтан кетті, абыройы төгілді; ә) қор болды, иті шықты. Ит жанды – жаны сірі, өлермен. Ит жегір [жесін] қарғ. – бұйырмағыр, қызығын көрмегір. Ит жем болды – а) рәсуа, ысырап болды; ә) қадірі болмады, қор болды. Ит жерік – толғағы қатты болып, көпке созылатын жерік. Ит жүрек – қызық-қуанышы жоқ, құлазуға көнген көңіл. Ит жыны келді ( ұстады) – күйіп-пісіп ыза болды. Ит жыныс – ит тұмсығы өтпейтін қалың ну (орман, тоғай). Итке бермесін (берсін) – адам баласының басына бермесін. Ит кемірген асықтай – өте жүдеу, арық, мұқалған, мыжырайып кеткен. Ит кешуге салды – азап тарттырды. Ит көзі түтін танымас болды – қалай болса солай, бәрі бір болды. Ит көйлекті бұрын тоздырды – аз да болса жасы үлкен. Ит көрген ешкі көзденді – Ежірейді, үрікті. Ит қорлығын көрсетті – азап тарттырды, қиыншылық көрсетті. Ит қосты – а) итпен аң аулады; ә) біреуді мұқатты, сын тақты. Ит (иттей) қылды – абыройын түсірді, қорлады. Ит мінез – дөрекі, жағымсыз қылық. Ит мініп, ирек қамшылады – а) жол азабын тартты; ә) өлмешінің күнін көрді. Ит өлген жер – тым қашық алыс жер. Ит өлім – қадірсіз, жиіркенішті өлім. Ит өмір – қорлықпен өткен тұрмыс. Ит пен құсқа жем болды – а) айдалада көмусіз қалды; ә) кім көрінгеннің қолында кетті. Ит пен мысықтай – бір-біріне өш, араз. Ит рәсуасы шықты – а) босқа шашылды, ысырап болды; ә) берекесі кетті, мазасын алды. Ит салпақ – ертеден қара кешке дейін біреудің жұмысын істеу. Ит сорпасын шығарды – діңкесін құртты, титықтатты. Ит сілікпесі шықты – а) титықтап тұралады, шаршады; ә) өрім-өрім болып, тамтығы қалды. Ит талағандай – үсті басының сау тамтығы жоқ, өрім-өрім. Ит тартыс – а) бірін-бірі жеңе алмау, ит жығыс; ә) ұрыс-керіс. Ит те болса – қанша жаман болса да. Иттей ұлып қалды – жападан-жалғыз зарлап қалды. Иттен де көп – өте мол, тым көп. Ит терісін басына қаптады – жер-жебіріне жетті, масқарасын шығарды. Ит тиген арам ас – керексіз, қадірсіз. Иттің баласы (қарап.) – а) ұрысқанда, кейігенде айтылатын балағат сөз; ә) немере-шөберені жақсы көргенде айтылады. Ит тиген күшіктей – көрінгенге жалтақ. Ит тиген табақтай қарады – жек көрінішті сезіммен жиіркене қарады. Ит тиді – жас балаға біреудің сұқтануынан көз тиіп арырды. Ит тұмсығы (мұрны), батпайтын ( өтпейтін) – қалың ну орман-тоғай. Ит түйнек – піспей, өспей қалып қойған қауын. Иттігі ұстады – қырсықты. Ит тілеуін тіледі – жамандық тіледі. Иттің (ит ) етінен (етіндей) жек көрді – суқаны сүймеді, ұнатпады. Иттің иесі болса, бөрінің (түлкінің) тәңірісі бар – арқа сүйері, іздеу-сұрары бар. Иттің ұлы (құлы) итақай ( иттің итақайы) – кім болса сол, кім көрінген. Ит ырғаққа (ырғылжыңға) салды (түсірді) – әуре-сарсаң етті, ары тарт, бері тартқа салды. Ит ырғын болды – мол олжаға кенелді, олжаға батты. Ит ырылдар көне. – күйеуден алатын кәде. Иті қырым жерге жүгірген – көп жерді көрген. Иті қырын жүгірді (жүрді) – жолы болмады; ісі оңына баспады. Итін шығарды – берекесін алды, мазасын кетірді