көз
1. Адамның, жан-жануардың көру мүшесі. Бадана көз, (ит, бота, қарақат, көк). 2. ауыс. Заттың жіп я басқа да бір нәрсе өткізетін тесігі. Иненің көзі, керегенің көзі, аудың көзі. 3. ауыс. Бір нәрсенің шығар жері, қойнауы. Байлықтың сарқылмас көзі, бұлақ көзі. 4. ауыс. Бір нәрсенің нақты өз басы. Көзі тұр ғой, айтсын (Тілегенов). 5. ауыс. Өткеннен қалған нәрсе; біреуге арналған ескерткіш, мұра, ұрпақ. Әкесінің көзі, ескіден қалған көз. 6. ауыс. Ақыл, ес, сана. Нұрын, сырын көруге, көкірегінде болсын көз (Абай). Көз айырмады (жазбады, алмады, аудармады) – қадалып көп қарады, тесіле қарады. Көз ақы алды- көргені үшін төлеу алды, құр қалмады. Көз алартты- қарсылық білдірді, сұс көрсетті. Көз алдына келді (елестеді) – ойына алды, ойша елестетті. Көз алмады – тесіле, ұзақ қарады. Көз таныс – көрісіп жүретін, бірақ жете білмейтін адам. Көз байлады – алдап арбады, сиқырлады. Көз байланды – ымырт жабылды, кас қарайып қараңғы түсті. Көз байлаушы (баушы) – арбаушы сиқыршы, фокус көрсетуші. Көзбен шолды – жалпылама шолып қарады, бағдарлады. Көз болды- а) басы-қасында жүрді, байқай жүрді; ә) куә болды – қарауыл болды. Көз бояды – алдады, өтірік айтты. Көз бояушы (байлаушы) – сиқыршы, алдағыш. Көзге көрінді- жұрт көзіне түсті, ауызға ілікті. Көзге күйік болды – көзге шыққан сүйелдей болды, жексұрын көрінді. Көзге қораш – сырт кейпі келіссіз, көрер көзге нашар. Көзге оттай (шоқтай) басылды – көзге ыстық көрінді. Көзге түртсе көргісіз (көз түрткісіз) – тастай қараңғы, жеті қараңғы түн. Көзге түсті (шалынды, ілікті) – а) көрінді, көрініп қалды; ә) жақсы танылды, көңіл аудартты. Көзге шұқыды – (түртті) – а) бетіне шыжғырып басты; ә) көзге күйік етті. Көзге шыққан (біткен, түскен) сүйелдей – елден ерекше жек көрінішті болды. Көзге (көзіне) ілмеді – елемеді, менсінбеді. Көзге ілінді – а) көзге түсті, ә) ісімен, ерекшелігімен елеулі болды. Көзден ғайып (таса, жоқ) болды – зым-зия жоғалды, көрінбеді. Көзден (екі елі) таса қылмады – аяғын қия бастырмады. Көзді ашып-жұмғанша – қас пен көздің арасында, әп-сәтте. Көздің жасын бұлады (көлдетті, көл қылды, төкті, сел етті) – ағыл-тегіл жылады, еңірегенде етегі толды. Көздің жауын алды – әдемілігімен тартымды. Көздің қарашығындай сақтады – жоғалтпады, сары майдай сақтады. Көздің құртын жеді – қызықтырды, еліктірді. Көзді жұмды (жұмып жіберді) – алды-артына қарамады; ештеңемен санаспады. Көз жазбады – а) қарасынан адасып қалмады; ә) көз айырмай, тесіле қарады. Көз жазып қалды – қапелімде айрылып қалды, жоғалтты. Көз жасы жең бермеді – сазайын тартты, қарғысы жібермеді. Көз жасы қабыл болды – көз жасын иді, көрді. Көз жасын тыйды – а) жылағанын қойды; ә) жұбанышы болды, қайғыдан арылды. Көз жетер (көрім, шалым) жер – шолып көре алатын жер. Көзі жетті – а) ақиқатына қанды, кәміл сенді; ә) анықтап ажыратты,таныды. Көз жұмды – а) нар тәуекелге басты, ә) марқұм болды, өлді. Көз жүгіртті – тез шолып қарады. Көз жіберді – шола іздеді, ой жіберді. Көз көрген – бірін-бірі білетін, етене таныс. Көз көрмес: құлақ естімес жер – жетуі қиын қиыр шет. Көз көрім – көрінетіндей қашықтық; алыс емес. Көз қарықтырды – күнге шағылысып қаратпады. Көз қиығын тікті – қырындай, тесіле қарады. Көз қырын салды – а) көмектесті, жәрдем берді; ә) жайлап назар аударды. Көз қыспайы бар – ымы-жымы бір. Көз қысты – көзімен белгі берді, келісім білдірді. Көз қысты, бармақ басты – жасырын алыс-беріс жасады. Көз майын тауысты (сарғайтты, ағызды) – егілді, елжіреді; ә) қадалып көп еңбектенді. Көз салды (тастады) – а) көңіл бөліп қарады, көзін тікті. ә) жәрдемдесті, көмектесті. Көзін сатты – телміріп қарады. Көз сүрінеді – көптігінен көз жаңылысады, аса мол. Көз тартады – көңіл аудартады, қызықтырады. Көз тиді – біреудің назары түсіп ауырды. Көз тоймады – а) қараған сайын қызыға түсті; ә) қанағат тұтпады. Көз тоқтатты – анықтап қарады, кідіріп көңіл бөлді. Көз түрткі болды (қылды, етті) – шет қақпай қылды. Көз түрткі – көзге күйік, жексұрын. Көз тікті (қадады) – а) тесіле, қадала қарады. Көз ұшында – көз жетер-жетпес жерде. Көз үйренді – жаттығып алды. Көзі шалды – көз қиығы түсіп кетті. Көз шарасы – көз алмасының орны, көз ұясы. Көз шырымын алды – сәл ғана мызғып алды. Көзі ашық – әр нәрседен хабары бар, білімді. Көзі ашылды – а) санасы оянды, өмірді біліп таныды; ә) сордан, пәледен арылды; б) жолы ашылды; в) сауаттанды, білім алды. Көзі бұлаудай болды – көп жылағаннан көзі күп боп ісіп кетті. Көзі бұлдырады – көзі қарауытып анық көре алмады. Көзі жайнады – қуанышқа бөленді, жаны рахат тапты. Көзі жаудырады (мөлдіреді, жаутаңдады) – қиылып қарады, телмірді. Көзі қарақты – көзі жіті, білімді, сауатты. Көзі қимады – а) бергісі келмеді, сараңдық жасады, қызғанды; ә) дәті шыдамады, ар-ұяты жібермеді. Көз ілеспеді – қас қаққанша шапшаң қимылдады. Көз ілмеді – ұйқы көрмеді, ұйықтамады. Көзін ала алмады – еріксіз қарай берді. Көзін аша алмады – а) қиындықтан құтылмады, ә) паңсып, маңдыпсып болып қалды. Көзін бақырайтып қойып – көз алдында көзінше. Көзіне көк шыбын үймелетті – қорлады, азапқа түсірді. Көзінен таса қылмады – қасынан тастамады, жіті бақылады. Көзін шел басты (бітті) – ешкімді менсінбеді, көкірек керді. Көзіне шөп салды – басқа біреумен көңілдес болды. Көзін жоғалтты – жойды, құртты, жоқ қылды. Көзін құртты – аластады, жоқ қылды. Көзін қысты – көзімен ымдады. Көзі н малмен ашқан – ес білгелі малмен айналысқан. Көзін сатты – телмірді, тіленді, көз сүзді. Көзін тапты – істің ретін, орайын келтірді. Көзінің ағы мен қарасындай – әлпештеп өсірген сүйіктісі. Көзінің жасы кеппеді (құрғамады) – а) жылаудан көз ашпады. Көзің көріп қолың ұстамағыр (қарғ. ) – өзіңе бұйырмағыр. Көзі өңменінен өтті – ашу-ызамен тесіле қарады. Көзі тойды – қанағаттанды, нысап етті. Көзі түсті – көріп қалды, қызықты. Көзі тірісінде – дәм-тұзы бітпей тұрып. Көзі шайдай ашылды – ұйқысы тарап кетті, сергіп сала берді. Көзі шарасынан (ұясынан) шықты – үрейі қалмады, зәресі ұшты, қатты састы. Көзі шүңірейді – арықтап жүдеді, азып-тозды. Көзі шырадай жанды – қуанғаннан көзі жайнап сала берді