қан
IДенедегі барлық клеткаларға қорек беріп тұратын қызыл түсті сұйық зат. Қан ақты, қан шықты. 2. ауыс. Тұқым, тек, туыс; негіз. Оның қаны басқа емес пе? (Шарипов). Қан аздық (мед). – денедегі қан мөлшерінің әдеттегіден кемуі. Қан айналымы – организмдегі қан айналу жүйесі. Қан алды – а) кеселге шалдыққан адамның, малдың белгілі бір жерінен қан ағызып, сол жердегі арам қанның мөлшерін азайту арқылы емдеу әдісі; ә) аурудың түрін анықтау үшін, денеден қан алып, оны анализге жіберу ісі. Қан берді – қан өткізіп, ауруға жәрдемдесті. Қан кетті – қан тамырла-рының жарақаттануынан денеден қан ақты. Қан құйды – қансыраған адамның, денесіне дәрігерлік әдіспен қосымша қан ендірді. Қан қысымы (мед) – қан тамырларының қабырғаларына түсетін қысым күшінің мөлшері. Қан плазмасы (биол)- қан құрамындағы сұйық зат. Қан сорғыштар (золл.) – жан-жануарлардың қанын сорып, тіршілік ететін насекомдар. Қан тамырлары – қанның денеге тарайтын жолдары. Қан түйіршіктері (биол. ) – қан құрамында қызыл және ақ түйіршектер. Қан тышқақ (мед. ) – қан аралас өтетін тышқақ ауруы; дизентерия. Қаны тасыды- (мед. ) – қан қысымы артты. Қан айдады [тартты, түртті] – ажал қуды, өлім айдады. Қанға жерік – қанқұмар, мейірімсіз. Қанға қан –қанды сіңген әдет- жастайынан қалыптасқан, үйреншікті дағды. Қанмен жуды – өшпенділікті қанмен, өліммен қайтарды. Қан жалатты – аузы-басы шиедей қан етті. Қан жауғыр – қан болғыр, қанға батқыр! Қан жоса қылды [болды] – сабап, қызыл жоса қанға бояды. Қан жұтты – қатты қайғырды, құсаланды. Қан жылатты – зар еңіретті, қан қақсатты. Қан қақсатты – зар еңіретті, зар илетті. Қан құс-тырды – қорлық көрсетті, азап тартқызды. Қан қылды – қанға бояды, қырып-жойды. Қан майдан – майданның қызған кезі; қырғын соғыс. Қан сасыды [сасытты] – қырғынға ұшыратты, қырды, жойды. Қан сиді [сигізді] – зар қақты, зар иледі. Қан сорпа болды [қан сорпасы шықты] – үстін-басын тер басты. Қан төкті – жанын құр-бан етті, өлді. Қаны бұзық – арам ниет, жауыз. Қаны бір- бір кісіден тараған, қандас. Қаны қайнады – ашу қысты, ызаланды. Қаны қара – қара ниет, арам. Қаны [қанына] қарайды – ызаға булықты; көктенді. Қаны қашты – өңі қуарды, сұрланды. Қаны қызды – делебесі қозды, елікті. Қаны мойнында кетті -–күнәкар болды; қанын жүктеді. Қанына сіңді – үйреншікті болып кетті, әдетке айналды. Қанына тартты – тегіне бұрды, туысын жақтады. Қанын жүктеді – біреуді өлтіріп, обалына қалды. Қанын қиды – жазадан босатты, өлтірмеді. Қанын торсыққа құйді – еш нәрседен тайынбады, қорықпады. Қанын [сүліктей] сорды – біреудің еңбегін қанады. Қанын судай ағызды [ішті] – қырып-жойды, өлтірді. Қанын ішіне тартты – түсін суытты, сұрланды. Қаны сұйық – төбелескіш, бұзық. Қан ішер – қанқұйлы, жауыз
II
көне. нағыз. Қан базар – әбден қызған, қайнаған базар. Қан жайлау – жайлаудың нағыз қызған кезі. Қан майдан – майданның нағыз қызған кезі ; атыс, шабыс. Қан сәске – ұлы сәске. Қан сонар – аң аулауға болатын, нағыз қолайлы кез