қара
I1. Көмірдің, күйенің түсіндей (аққа қарама-қарсы түс). қара қой, қара шаш, қара көз. 2. Қарапайым көрінген нәрсе, қарайған зат. Алдымнан көрінген қара – бекітулі тұрған ат сияқты. 3. Бір нәрсенің нобайы, пішімі, аумақ, көлемі, сан мөлшері. Майор Петрушкиннің қарасын алыстан таныды (Тоқаев). Кеншілер қарасы да әжептәуір көрінеді (Б.Тоқтаров). 4. этногр. Өлікті аза тұтудың белгісі ретінде басқа салатын қара түсті орамал. Қатындар басынан қарасын алмай бір жыл бойы жоқтайтын (Ә.Нұрпейісов). 5. Халық арасынан шыққан қарапайым адам; бұқара халық. Бақпен асқан патшадан, мимен асқан қара артық (Абай). Қара ажырық – ажырықтың қоңырқай түсті түрі. Қара алқа –жемісі қара түсті алқа. Қара бұрыш – бұрыштың қара қошқыл түсті, хош иісті түрі. Қара қоңыз – қоңыздың қара түсті үлкен түрі. Қара өлең – өлең өсімдігінің қара қоңыр түсті түрі. Қара шыбын – үйде, қорада жүретін әдеттегі үй шыбыны. Қара ырғай – ырғайдың қабығы қара қоңыр түсті түрі. Қара ала – қара және ақ түстер аралас. Қара албасты – албастының дөкейі; нағыз албасты. Қара алтын [экспр.] – а) тас көмір; ә) мұнай. Қара аруақ – киелі, қасиетті аруақ. Қара аспанды төндірді [суға алдырды, жаудырды] – ақыр заман орнатты. Қара басы – жеке өзі, соқа басы. Қара басыңа көрінгір (қарғ. ) – жаманшылық тек өз басыңа келгір! Қара басын күйттеді – өз басын ғана ойлады. Қара бауыр – тас бауыр, мейірімсіз. Қара бет [жүз] – ұятсыз, арсыз, жексұрын. Қара борандатты – қатты ашуланды, зіркілдеп ұрысты. Қара бұқара [халық] – қарапайым еңбек адамы, шаруа. Қара домалақ – аласа бойлы, топ-толық (бала). Қара дүрсінге басты [салды] – дөрекілік көрсетті, тұрпайылық танытты. Қараға ерді – топқа қосылды, дүрмекке ерді. Қара жаңбыр [жауын, нөсер] – ұзаққа созылған суық жаңбыр. Қара жарыс – а) бәйгісіз жарыс; ә) байқау, барлау; шағын сынақ. Қара жаяу – а) атсыз, көліксіз (Адам); ә) ауыс. Ештеңесі жоқ, кедей. Қара жер болды – қатты ұялды. Қара жерге қаратты [отыртты] – ұятқа қалдырды. Қара жол – жүргінші көп жүретін үлкен жол. Қара жон – дәл жоны, арқа жоны. Қара жұдырық – ұрдажық; жуан жұдырық. Қара жұмыс [жұмысшы] – дене күшін (еңбегін) қажет ететін жұмыс. Қара киді [этногр. ] – қара киім киіп, аза тұтты. Қара көбейтті – көппен бірге болды, қатарға қосылды. Қара көбең [көбеңде] – іңір қараңғысы; ала көбең. Қара көбең тартты – іңір түсіп, қарауыта бастады. Қара көлеңке – күңгірт, қарауытқан; көмескі. Қара көрдей – қап-қараңғы, тастай қараңғы. Қара көрмегір (қарғ. ) – тұлдырсыз қалғыр. Қара көрім [көрінім] жер – біраз қашықтық. Қара күз – нағыз күз; суық күз. Қара күйе жақты – масқарасын шығарды, абыройын төкті. Қара күңгірт – қарауытқан, бұлыңғыр. Қара күшке басты [салды] – а) ешбір әдіс-айласыз, дене күшіне ғана сүйенді; ә) ауыс. Зорлық жасады, белден басты. Қара қазан – а) күнде ошақтан түспейтін үлкен қазан; ә) шық бермес шығайбай, сараң [адам]. Қара қазанның [қара қазан, сары баланың] қамы [қайғысы] – үй ішінің жайы, тіршіліктің қамы. Қара қарғадай [өрттей] қаптады – көп болып келіп, құжынап кетті. Қара қасқа кедей – түгі жоқ, тақыр кедей. Қара қатқақ – жер беті тобарсыған, тоңазыған кез. Қара қоңыз – дүниеқор, пасық. Қара қорым [құрым] – есепсіз көп, қаптаған. Қара қотыр болды – жараның беті қабыршақтанып қатты. Қара қошқыл – қызыл не қоңыр реңді қара түс. Қара құлақ [қара құлақ болды] – есейген [марқайған] төл. Қара құрым – а) тозығы жеткен ескі [киіз]; ә) қаптаған, көп. Қара қылды қақ жарған [тілген] – өте әділ, адал. Қара нар –түйенің ең күштісі, мықтысы. Қара ниет [пейіл] – арам ойлы, залым, сұм. Қара нөпір –қалың, көп. Қараң өшкір [батқыр] – жоғалғыр, жоқ болғыр. Қара орман – а) ағашы қалың, өскен орман; ә ) ауыс. Есепсіз көп дүние. Қара өзек шақ – мал мен адамның азығы таусылған көктем кезі. Қара өлең – әр жолы он бір буынды болып келетін өлең түрі. Қара өкпе – жылқының жөткерініп ауыратын ауруының аты. Қара пар – жыртылған, бірақ әлі егіс егілмеген жер. Қара саба – үлкен, кең саба. Қара сабын – сақар қайнату арқылы алынатын сабын. Қара сан – санның орта тұсы, дәл ортасы. Қара сорпа болды [қара сорпасы шықты] – әбден терледі; шаршады. Қара сорпасын ұртта [ұрттағыр] – өліп қалғыр. Қара сөз – а) жай сөз, қарапайым сөз; ә) әдеб. Әңгіме, повесть, роман сияқты шығармалардың жалпы аты; проза. Қара суға түсті – қатты терледі, пора-порасы шықты. Қара суық – жауын-шашынсыз қатты суық. Қара сүмек болды – терге шомды, малшынды. Қарасы батты [қарасын батырды] – жоғалды, құрыды. Қарасы жоғалды – көзден ғайып болды, құрыды. Қарасы көрінді [қарасын көрді] – нобайы көзге шалынды, төбесі көрінді. Қарасын көрмеді – маңдайына жоламады, жуықтамады. Қарасын көрсетпеді – а) ғайып болды, жоғалды; төбесін көрсетпеді; ә) жеткізбеді, ұзап кетті. Қарасы өшті [қарасын өшірді] – жоқ болды, құрыды. Қара сіңір – қажырлы, қайратты. Қара табан болды – өсті, есейді, марқайды. Қара тақым – а) қара жаяу, кедей; ә) ала аяқ, қу. Қара таласты – қабаттасты, қатарласты. Қара тартты [тұтты, көрді] – ес көрді, қара санады. Қара тас – а) сараң, қатты; ә) қатыгез, мейірімсіз. Қара тер болды [қара терге түсті] – а) Қатты терледі; ә) босқа зорықты, құр әуре болды. Қара торы – ашық қоңыр, қоңырқай. Қара төбел – маңдайында кішкене ағы бар қара түсті (мал). Қара тұяқ болды – буыны бекіп, есейді. Қара түн – а) көзге түртсе көргісіз, қараңғы түн; ә) ауыр азап, ауыртпалық. қара түнек – а) қап-қараңғы (түн); ә) әділетсіздік, жоқшылық жайлаған (заман, өмір). Қара түтін – кір, лас, қою түтін. Қара тізім – айыптылардың, кінәлылардың тізімі. Қара тікті (этногр. ) – өлік жатқан үйдің белдеуіне қара ту байлау салты. Қара тіл – а) сөзі өңменінен өтетін, өткір; ә) сөзге жүйрік, шешен, ділмар. Қара үзді [қарасын үзді, қарасы үзілді] – а) көзге көрінбей кетті, ұзады; ә) алға шықты, озды. Қара шаңырақ – а) үлкен атасы, әке-шешесі отырған үлкен үй; ә) ең алғашқы мәдени ошақ, мекеме. Қара шаруа – малшы, жалшы, дихан
II
Жылқы, түйе, сиыр малдарының жалпы аты. Кедей баласына айттырған қыздың қалыңмалы ең көп дегенде 10-15 қарадан аспайды (С.Омаров)