қол
I1. Адамның бір нәрсені ұстайтын, жұмыс істейтін дене мүшесі. Қолын жуды. 2. ауыс. Қолтаңба, жазу; почерк. Көкемнің қолы көзіме оттай басылды (Дүзенов). 3. ауыс. Жұмыс күші, адам. Бел орақтың кезінде шөп шабу үшін көп қол керек (С.Мұқанов). Қол айна – алып жүруге ыңғайлы кішірек айна. Қол ара – бір ғана адам кесе алатын кішірек ара. Қол бұран (кәс. ) –қолмен бұрау арқылы шахта үстіне көмір шығаратын қарапайым құрал. Қол добы (спорт. ) – қарсы жақтың қақпасына допты қолмен лақтыру арқылы кіргізуге тырысатын ойын; гандбол. Қол еңбегі – қолмен орындалатын жұмыс. Қол күші – қолмен істелетін еңбек. Қол кілем – үй жағдайында қолдан тоқылған кілем. Қол қырықтық – малдың жүнін қолмен қырқатын қайшы. Қол орақ – егін, шөп оратын орақ. Қол орамал – кішкене орамал; бет орамал. Қол пулемет – қолмен сүйреп жүруге ыңғайлы кішкене пулемет. Қол сағат – қолға тағатын сағат. Қол шатыр – жауында қолға ұстап жүретін шатыр. Қол ұстату – Күйеу баланың киіз үйдің сыртында, қыздың үйдің ішінде тұрып, киіз үйдің жабығынан бір-біріне қолдарын ұсыну салты. Қол шалғы – қолмен шөп шабатын шалғы. Қол шығыр – қолмен бұрау арқылы су шығаратын шығыр. Қол алды – сәлемдесті, амандасты. Қол алысты – уәделесті, серттесті. Қол артты – арқа сүйеді, тірек етті. Қол астында – қарамағында, билігінде. Қол байлау [болды] – кедергі, бөгет. Қол бала – а) барып кел, алып келге жұмсалатын бала; ә) қолда өскен; үйреншікті. Қол басындай – жұдырықтай, кішкентай. Қол батпайды – тығыз, қатты, тығыршықтай. Қол бөгеу – бөгеу болатын (іс). Қол бұлғады – а) қолын ары-бері бұлғақтатып, қоштасты; ә) бері кел деп, шақырды. Қолға алды – а) қолына ұстады, көрді. ә) істі орындауға кірісті; айналысты, шұғылданды. Қолға [қолына] қарады – а) жайылымға шықпай, қорада болды (мал); ә) біреуге кіріптар болды (адам); б) дәме етті. Қолға қондырды [түсірді] – қызды айналдырып, өзіне қаратты; үйленді. Қолға түсті – ұсталды, тұтқын болды. Қолдан берді – а) қызды той жасап, күйеуге берді; ә) көріп-біліп тұрып, айырылып қалды. Қолдан шығармады – уысынан босатпады; еркіне жібермеді. Қолды болды – із-түзсіз жоғалды, ұрланды. Қолдың [бес қолдың] саласындай – біркелкі, әдемі, әсем. Қол жайды – а) қолын көтеріп, бата тіледі; ә) бір нәрсені емініп сұрады, тіледі. Қол жетпес – орындалуы қиын, арман болған. Қол жұмсады -– ұрды, соқты. Қол көтерді – а) бағынды, тізе бүкті; берілді; ә) ұрды, соқты; қол жұмсады. Қол қойды – а) Қағазға қолтаңбасын салды; растады. ә) ауыс. Қолдады, құптады. Қол қуатты болсын – бір нәрсе істеп жатқанда айтылатын тілек. Қол қусырды – бағынды, тағзым етті. Қол қусырып отыр – еш нәрсе істемей текке отыр. Қол салды – а) ұрлады, жымқырды; ә) ауыс. Біреудің қойнына бармақ болды. Қол созды [сермеді] – бір нәрсеге талаптанды, ұмтылды. Қол созым [ұсыным] жер – онша алыс емес жер. Қол соқты [ұрды, шапалақтады] – қол ұрып, қошемет көрсетті. Қол сұқты – а) біреудің ішкі ісіне араласты; ә) сұғанақтық етті, ұрлады. Қол тапсырды (діни) – тәуеп етті, сыйынды. Қол тигізбеді – а) бір жері зар қақсап ауырды; ә) еш нәрсеге жәрдем етпеді, көмегі болмады. Қол ұстасып – – тізе қосып, бірігіп. Қол ұшын берді – қолғабыс етті, көмек көрсетті. Қол үзді – байланыс жасаспай кетті; аралары суыды. Қолы алдына сыймады –- не істерін білмеді, жалықты. Қолы аузына жетті [өз қолы өз аузына жетті] – өзін-өзі асырайтын дәрежеге жетті. Қолы ашық [сақи] – мырза, жомарт, береген. Қолы бармады – батылы жетпеді. Қолы батпады -– ұруға, соғуға аяды. Қолы [қол] бос –істейтін ешқандай жұмысы жоқ. Қолы епті – бір нәрсені істеуге шебер, икемді. Қолы жеңіл – істеген ісі оңға басатын, сәті түсетін. Қолы [қол] жетті [жетпеді] – бір нәрсеге ие болды, арманы орындалды. Қолы жүйрік – а) бір нәрсені тез істеп тастайтын, тындырымды: ә) біреуді ұрып жіберуге дайын тұратын. Қолы кесілді – еш нәрсе істей алмады, мысы құрыды. Қолы қалт етсе – қолы сәл босап қалса. Қолы қатты – а) қолы қатты тиетін; ә) еш нәрсесін бермейтін сараң. Қолы қолына жұқпайды [тимейді] – жұмысты жылдам істейді. Қолы құтаймайды – берекесі болмайды, байымайды. Қолы [қол] қысқа – кедей, жарлы. Қолымен күл көседі – біреудің бар жұмысын істеді. Қолымен қойғандай – дәл, нақтылы. Қолымен істегенді мойнымен көтерді – өз күнәсін өзі тартты. Қолынан боқ та [түк те] келмейді – бір нәрсе істеуге шамасы жетпейді. Қолынан екі келсе, бірін қылсын – қолынан келгенін істесін, аямасын. Қолынан келгенше – мүмкіндігінше, өз әлінше. Қолына түкіріп отыр – әлекендей жаланып, дайын отыр. Қолын [жіпсіз] байлады – бір нәрсені істеуге кедергі болды, бөгет жасады. Қолында болды [өсті, жүрді] – біреудің тәрбиесінде болды, қарамағында өсті. Қолын жылы суға малды – тұрмыстың қызығын көрді. Қолын қақпады – бетін қайтармады; қарсы тұрмады. Қолының жымысқысы [сұғанақтығы] бар – бірдеңені қымқырып кететін, жымқырма (адам). Қолы тар – сараң, қытымыр. Қолы [қол] тиді [тимеді] – жұмыстан қолы босады; бос уақыты болды. Қолы тиді – ұрды, соқты, сабады. Қолы ұзарды – а) біреу жәрдемдесті, көмекке жарыды; ә) ауыс. байыды, әлденді. Қолы ұзын – дәулетті, әлді
II
көне. Әскер, жасақ, жауынгер. Қалың қол
III
Жөн, ыңғай, лайық. Бұл жұмыс саған қол емес. Қол көрді – дұрыс деп тапты, мақұл көрді