Гипотеза
Гипотеза (гр. hypothesis – негіз, болжау) – 1) құбылыстың себептері, құбылыстардың арасындағы бақыланбайтын (байқалмайтын) байланыстар туралы және с.с. негізделген (толық емес) болжау (предположение); 2) болжауды ұсыну, оны негіздеу (толық емес) және дәлелдеу немесе жоққа шығаруды қамтитын таным процесі. Бұл процесте екі сатыны бөледі: 1) болжауды дамыту; 2) болжауды дәлелдеу немесе жоққа шығару.Болжауды дамыту бірнеше кезеңдерден тұрады. Бірінші кезең – болжауды ұсыну. Болжаулар аналогия, толық емес индукция, Бэкон-Милль әдістерінің және т.б. негізінде ұсынылады. Осылай ұсынылған болжау жиірек әлі гипотеза емес, ол көбірек болжам (догадка), себебі жарым-жартылай болса да негізделген жоқ. Екінші кезең – ұсынылған болжаудың көмегімен барлық бар фактілерді (болжау ұсынылғанға дейін белгілі болған, бірақ есепке алынбаған, сол сияқты болжау ұсынылғаннан кейін ашылған) түсіндіру.
Өзінің дамуында осы екі кезеңнен өтуден басқа болжау гипотеза болу үшін келесі талаптарды қанағаттандыруы керек. Бірінші талап – болжау логикалық қайшылықты болмауы керек (өзіне-өзі қайшы келмеуі керек) және ғылымның іргелі қағидаларына (ережелеріне) қайшы келмеуі керек. Талаптың соңғы бөлігі абсолюттік емес. Кейбір жағдайларда осы қағидалардың өздерін күманға салу пайдалы.
Екінші талап – болжау принципиалды тексерілетіндей болуы керек. Ондай тексерілудің екі түрі ажыратылады – тәжірибелік және принципиалды. Болжау тәжірибелі тексерілетін деп есептелінеді, егер ол қазіргі уақытта немесе салыстырмалы алыс емес уақытта тексерілетін болса. Болжау принципиалды тексерілетін деп есептеледі, егер ол тексерілуге мүмкін болса (жақын уақытта болмаса да, әйтеуір қашан болса да). Түбінде тексерілмейтін (негізделмейтін немесе жоққа шығарылмайтын) болжамдар гипотеза ретінде мойындалмайды.
Үшінші талап – бұрын анықталған, бірақ оларды түсіндіруге бағытталмаған фактілерге қайшы келмеуі керек. Төртінші талап – болжау құбылыстардың мүмкіндігінше өте кең шеңберіне қолданылуы керек. Жоғарыда айтылғандардың бәрі орындалғанда болжауды әлбетте негізделген (толық емес), яғни гипотеза деп есептейді, санайды. Әрі қарай ол дәлелденілуі немесе жоққа шығарылуы керек (мұның да ережелері бар).