Даосизм
Даосизм (қыт. taoism[e]) – қытай философиясы мен дәстүрлі діндегі негізгі бағыттардың бірі. Оның негізін қалаушы Лао-цзы ("Кәрі дана", "Кәрі ұстаз") болып есептелінеді. Б.з.д. ІІ-І ғғ. шығармаларда бұл философиялық ағым «дао және дэ мектебі» (даодэ цзя) , ал І ғ. – дао цзя (дао мектебі) деп аталған. Осы мектептің ілімі «Дао дэ цзин» («Дао және дэ каноны»-канон деген ереже, қағида) және «чжуан- цзы» (Чжуан Чжоу деген ойшылдың кітабы делінеді) трактаттарда баяндалған.Даосизмнің негізгі ұғымдары дао (жол немесе сапар) және дэ (игілікті күш, асыл қуат, энергия), олар кейінгі бүкіл қытай философиясында кең қолданыс тапты. Дао мен дэ «цзы жань» - табиғилық және «у вэй»- әрекеттенбеу (недеяние) қағидаларын ұстанады. Даосизм өкілдері сол сияқты мәңгілік өмір (бессмертие) мәселесімен де айналысты. Оны олар «дененің/тұлғаның» онтологиялық статусының өзгеруі, яғни рухани – психо- денелік бірлігі, тұтастығы, шэнь (рух) субстанциясына айналуы деп түсінген. Мұндай «денелік/тұлғалық» күй даоның өрістеу (қанат жаю) процесінде пайда болатын, бірақ көрінетін Аспаннан бұрын кездесетін жетілген «аспаналды» (сянь тянь) әлемдік тәртіпке ұқсас. Аспаналды әлемдерді даостық космографияда мәңгі жасайтындардың (өлмейтіндердің) резиденциясы, оларда туу да, өлу де жоқ, бәрі үйлесімді және бірлікте, тұтас деп суреттейді. Даршана (санскр. darshan - көріну, таным, көзқарас) - Үндіде 1 -мыңжылдықтың ортасына қарай қалыптасқан философиялық жүйелердің жалпы аты. Бұларда білім әлемді тек қана рационалды танудың нәтижесі емес, сонымен бірге белгісіз нұрланудың (озарение), адамдардың дағдылы танымдық қабілеттерінен жасырынған сыртқы шындықты түсінудің өнімі деп есептеледі. Негізгі даршаналар дәстүр бойынша астика (ведалардың беделін мойындайтын) — санкхья, йога, ньяя, вайшешика, миманса мен веданта және настика (ведалардың беделін мойындамайтын) — чарвака-локаята, жайнизм және буддизм - деп бөлінеді. Дедукция (лат. deductio - шығару) - бастапқы пайымдаулар (алғышарттар) жиынтығынан қажетті шығарылатын салдарларды алатын рационалды танымның әдісі. Дедукция процесінде пікірлердің тек логикалық қатал, әдепті (корректный) амалдары – логикалық формалары − ақиқатты алғышарттардан ақиқатты салдарларды алуға кепіл беретін дедуктивтылы пікірлер деп аталатындар пайдаланылады. Дедуктивтік әдістің сипатты ерекшелігі мынада: шығарылатын пікірдегі ақпарат (информация) бастапқы пайымдаулардың тұтас ақпаратының бөлігін құрайды. Дедукцияның мэнін осылай түсіну оның (д.) жалпыдан жалқыга ауысу ретіндегі дәстүрлі көзқарасқа маңызды дәлелдеме (анықтау) береді. Дедукция әдісін негіздеуге фр. философы, математигі, физигі, физиологы Рене Декарт үлкен үлес қосты, ал оның аппаратын (ғылыми түсініктерін, терминдерін, категорияларын) жасаумен ғылым ретінде пайда болған кезінен бастап логика айналысады (аристотельдік, дәстүрлі логика). Деизм (лат. deus - Қүдай) - Қүдайды әлем мен адамды жасаған және оларды үздіксіз басқаратын түлға ретінде түсінетін теизмге қарағанда деизм қүдайды табиғаттан тыс және уақыт пен кеңістікте алысталған, бірақ табиғатқа тек алғашқы қатынасы болған абстрактылы бастама ретінде түсіндіреді. Басқаша айтқанда, Құдай әуелде адамды, табиғатты, қоғамды – бәрін жасады, ал кейін олардың ісіне араласпайды. Деизм Батыс Еуропада XVI ғ. екінші жартысында ортодоксальды емес христиандықтың ортасында дүниеге келді жэне XVI - XVII ғ.ғ. Інжілге (Библияға) сүйенбеген және ресми христиандық сенімдердің догматтарынан бас тартқан табиги дін деп аталатынмен үқсастырылды. "Табиғи дін" нағыз ақиқатты және бүрмалауға келмейді деп есептелінді. Деистік еркін ойлылықтың (вольнодумство) көптеген жақтаушылары болды. Солардың ірі өкілдерінің бірі француз жазушысы, ойшылы, философ Вольтер (шын аты Мари Франсуа Аруэ) болды. Ол деистік түрғыдан христиандық дінді аяусыз өткір сынға алды. Деизм позициясында Декарт, Галилей, Локк, Ньютон, Ломоносов және т.б. белгілі философтар мен табиғат зерттеушілер де болды. Түптеп келгенде, деизм көп ойшылдар, философтар үшін атеизм жолындағы кезеңге айналды. Детерминизм (лат. determinare - анықтау) - материалдық және рухани әлемнің қүбылыстарының өзара байланысы мен өзара шарттылығының объективтік заңдылықтары туралы философиялық ілім. Оның негізінде Дүниенің әртүрлі жайы (жағдайы) алдыңғы жағдайлардың салдары және келесілерінің себебі болады деген идея жатыр. Басқаша айтқанда, бір кұбылыс екінші қүбылысты тудырады (себеп болады), ал ол салдар ретінде келесі құбылыстың себебі болады. Индетерминизм, керісінше, жалпы себептілікті немесе жоқ дегенде оның (себ.) жалпылай және қажетті сипатын мойындағысы келмейді, шешімдердің еркін таңдауын және оқиғалардың өз бетімен дамуын қолдайды. Диалектика (гр. dialectic) - алғашқыда, ертедегі Грекияда, логикалық аргументация (дәлелдеме) әдісі. Көне грек ойшылдары диалектика деп талас жүргізу өнерін, дискуссияда жоққа шығару тәсілін, үғымдарды үнемі бағалау (саралау) әдісін түсінген. Ақиқатты қарама-қарсы пікірлерді қақтығыстыру арқылы, қарсы жақтың пікірінде қайшылықтарды ашып, оларды жою арқылы табуға тырысқан. Стоицизм уақытынан ортағасырлықтың аяғына дейін диалектика негізінен формальды логикаға үқсас пән ретінде есептелді. Кейінірек ойлаудың диалектикалық амалы табиғат пен қоғамның қүбылыстарын зерттеуге таратылды, яғни бүл қүбылыстар мәңгілік қозғалыс пен өзгерісте, өзара байланыста болады, ал олардың дамуы ішкі қайшылықтары мен қарама-қарсылықтардың қүресінің нәтижесі деп қарастырылды. Қазіргі уақытта диалектика дамудың философиялық концепциясын құрайды. Метафизикалық әдістің үстемдігін шайқалтқан дамудың тұтас диалектикалық концепциясы алғаш рет немістің трансценденталды - сыни философиясының өкілдерінің, алдымен Гегельдің жұмыстарында