Жыраулар философиясы
Жыраулар философиясы - қазақ философиясындағы, әлеуметтік ойы мен қоғам санасындағы ерекше құбылыс, феномен. Бұл ағым қазақ ақын -жыраушыларының поэзиясында қалыптасқан. Олардың дүниетанымы, философиялық ойлары, әлеуметтік көзқарастары жыр-толғауларында баяндалды. Ақын-жыраулар философиясын шартты түрде екі үлкен кезеңге бөлуге болады: 1) ХҮ-ХҮІІІ ғ.ғ. арасы және 2) XIX ғ. «зар заман» философиясы. Бірінші кезең Шалкиіз жыраудан (1465-1560) басталып, Доспамбет, Үмбетей, Ақтамберді, Бұқар жыраулар мен Шал ақынның шығармашылығында жалғасты. Олардың шығармалары, толғаулары негізінен көшпелілер болмысы, ата-қоныс, адам, сол кездегі әлеуметтік жағдайлар, батырлық, ерлік, өз Отанын сүю, адамгершілік, ел бірлігі, өмір мен өлім, үлкенді құрметтеу, кішіні сыйлау, отбасының берекесі және т.с.с. бүкіл халықты, қоғамды толғандыратын мәселелер туралы болды. XIX ғ. патшалық отарлау саясатының ең күшіне еніп, казақ халқын тәуелсіздігінен айырған, оның жерінің нағыз талауға түскен кезең еді. Осының салдарынан кәсіби шаруашылықтың ыдырауы, ата дәстүрінің үзіліп, ұлттық рухани мәдениетінен, дінінен айыру қаупі, өмірде болып жатқан жат өзгерістер халық арасында сары уайымшылдық пен болашаққа күдермен қарау пиғылдарын тудырды. «Зар заман» поэзиясының өкілдері Дулат Бабатайүлы, Шортанбай Қанайүлы, Мұрат Мөңкеүлы ел басына күн туған қиын сәт кезеңінде елдің, жердің қамын, халыктың болашағын ойлап, азаттык пен еркіндікті аңсап патшалық Ресейдің отарлау, орыстандыру саясатына тікелей қарсы шығып, отты жырларымен, терең философиялық, азаматтық толғауларымен әділетсіздікті, озбырлықты, елді-жұртты қанауды батыл әшкереледі.«Зар заман» Шортанбайдың философиялық толғауларының бірі, содан «зар заман» философиясының атауы шыққан. Әдебиетте мүны кейде «қай заман», «кер заман», «тар заман» деп те атайды.