Идея
Идея (гр.idea – түр, образ, тек, сыртқы көрініс; eidos – түр, іс-әрекет амалы, сапа, идея, пайымдау, образ) – әртүрлі философиялық жүйелерде рухтың (кейінірек –білімнің) ең дамыған формаларын белгілеу үшін қолданылатын ұғым. Алғашқылардың бірі болып «эйдос» терминін Анаксагор қолданады. Ол эйдостар деп әлем пайда болған бөлшектерді атайды және оларды «барлық заттардың тұқымдары» деп санайды. Демокрит те әріптерден жасалатындай сияқты заттар құрайтын, бірақ сезімдік таным жете алмайтын идеялар – атомдар туралы айтады.Идея туралы классикалық ілімді антикалық дәуірде Платон ұсынды. Оның философиясы әлемнің күрделі екіжақтылылығына (двойственность) сүйенеді: заттар әлемі (әрдайым болады және ешқашан жоқ) және идеялар әлемі (әрқашан бар және ешқашан пайда болмайды). Біріншісі – сезімдік танымның пәні, екіншісі – парасатты ойлаудың пәні. Заттар мен идеялардың арасындағы жалғыз қатынас, өзара байланыс еліктеу (подражание) болады және де идея бастапқы образ (үлгі) ретінде, ал сезімдік нәрсе көшірме (копия) ретінде қарастырылады. Әлемде адам тек көлеңкелерді, тек идеяның түстестерін (подобия идей) пайымдаушы үңгірдің тұтқынына ұқсас.
Формасы бойынша идея тектік ұғым (родовое понятие) ретінде берілгенімен, Платон бойынша, ол толғаудан (ойлаудан) туындамайды, салыстыратын абстракцияның нәтижесі бола алмайды. Платондық идеялар - ойлар емес, олар ойдың пәні (предмет мысли), таңдаулы шырайдағы шынайы (ақиқатты) болмыс. Сондықтан Платонда идея мәңгілік, абсолюттік, түрсіз (материалдық емес), өзгерістерге килікпейді және т.с.с. Ол идеялар жүйесін Гиперурания, яғни «аспандар үстіндегі орын» («место над небесами») деген терминмен де белгілеген.
Идеяның субстанционалдық (тәуелсіз) тіршілігін жоққа шығарған, мойындамаған Аристотель «эйдос» терминіне «форма» мағынасын берген, яғни заттың өзіндегі жалпы, түйіні және оның жасалуының мақсатты себебі. Барлық заттардың эйдостарының жиынтығы иерархия құрайды,оның шыңында формалардың Формасы – қозғалмайтын Ақыл-Алғашқықозғаушы (Ум-Перводвигатель).
Платон ілімі идеяларды үлгілері бойынша құдай ақылы, ал одан кейін Құдайдың өзі заттарды жасайтын идеалдық формалар ретінде қарастыратын неоплатонизм мен ортағасырлық философияда даму тапты. Сөйтіп, антикалықтан Қайта Өрлеу дәуіріне дейін идеялар таза онтогологиялық тұрғыдан қарастырылды. Жаңа заманда олар адами танымның негізгі формаларының бірі ретінде көбінесе гносеологиялық аспектіде байқалады.
Рационализм мен эпиризм идеялардың мәнін, табиғатын қарастыруда бір-біріне қарама-қарсы позицияда болды. Кантқа дейінгі рационализм идеяларды әуелден субъектіге тән және тәжірибеге жатпайтын «туа біткен» идеялар ретінде қарастырды. Эмпиризм идеяда сезімдік мағлұматтардың тек қорытындысын көрді. Кант философиясында идеялар тәжірибеде ештеме сәйкес келмейтін ақылдың ұғымдары. Гегель үшін абсолюттік идея білім дамуының жоғары нүктесі болады: ол (абс.и.) өзіне білімнің барлық бұрынғы (алдыңғы) формаларын қосады және сондықтан өзіне ойлау мен реалдылық (шындық) үйлесетін (дәл келетін) жоғары объективтік ақиқат болады. ХХ ғ. философиясында «идея» сөзі өзінің мағынасын іс жүзінде толық жоғалтып, «ұғым» терминінің тек синонимі ретінде қолданылады.