Иррационализм
Иррационализм (лат.irrationalism-ақылға қонымсыз, санадан тыс)- ХІХ-ХХ ғ.ғ.аралығында даму алған философиялық бағыт, ілім. Ол адамның болмыс туралы ойын оны (болмысты) рационалды (ақылмен) түсінудің сыртында іздеу жүргізу арқылы байытуға тырысты. Ақылдың, ойлаудың танымдық мүмкіншіліктері шектеулі, сондықтан танымның негізгі түрі интуиция, сезім, инстинкт және т.с.с. болатындығын мойындайды. Иррационализм әлемді заңдылықтан айырылған, оқиға ойынына, соқыр ерікке бағынған хаосты, ретсіз деп санайды.Бұл бағыттың өзіндік дамуы бар. Оның басталуын француз философы, жазушысы, математигі және физигі Б.Паскальдан санауға болады. Ол Декарттың тануға болатын, рационалды ұйымдастырылған әлем туралы, ақылмен тануға болатын Құдай туралы пікірін жоққа шығарды. А.Августиннің ақылға белгісіз, ақыл біле алмайтын «жүректің өзінің дәлелдері» бар деген тезисін қолдады. Ч.Дарвиннің, кейін З.Фрейдің ықпалымен иррационалдық бағыт тіршілік етудің биологиялық және пайымсыз (подсознательный) құрылымдарға мойын бұрды.
Прагматизм, экзистенциализм және «өмір философиясы» адам өмірі мен ойлаудың жаңа, кеңейтілген қабылдауын білдірді. А.Шопенгауэрдің философиясына сәйкес, өмірдің мәні бүкіл тірліктен өтетін мағынасыз ерікте көрінеді. Ф. Шеллинг пен А.Бергсон «ғылымның шамасы келмейтін заттарды көретін» интуицияға негізделген интуитивизм концепциясын жасады.
Ф. Ницше моральдық заңдарды адамның ішінде бар және оның ойлары мен жүріс- тұрысына әсер ететін иррационалдық күштерді жасыру үшін жасалған мифтік, өтірік және жалған анықтамалар деп қарастырды. Оның ойынша, Құдай өлді және адам жаңа құндылықтар жасауға ерікті. О.Шпенглер «өмір философиясы» идеалдарының ықпалын тарихқа да жайып, оны (тар.) органикалық даму мен құлдыраудың иррационалды процесі деп қарастырды. Экзистенциализм философиясында С.Кьеркегор, Ж.П.Сартр және А.Камю абсурдты әлемде мағына іздеуден бас тартып, ақылдың альтернативасы ретінде діншілдік наным, радикалды бостандық және ерлік бүлікті нұсқайды.
Жалпы алғанда, иррационализм келесі қағидаларды негіздейді:
-онтологияда: әлемде рационалды құрылым, мағына және мақсат жоқ;
-гносеологияда: ақыл әуел бастан жетілмеген және әлемді бұрмалаусыз (қатесіз) тануға қабілеті жетпейді;
-этикада: объективті (әділ) нормаларды кездестіру бос әурешілік;
-антропологияда: адамның өзінің табиғатында иррационалды бастама басым.