Православие
Православие – гр. «ортодоксия» («orthodoxia» - orthos – түзу, дұрыс, шын + doxa – пікір, ілім) деген сөзінің қабылданған аудармасы. Тура мағынасында «ортодоксия» белгілі бір облыста (салада) белгіленген принциптер мен ережелерге (қағидаларға) еш жалтақтаусыз бұлжытпай еру (орындау). Сонда православие (орыс. правильный + славить) Құдайды (дінді) дұрыс мақтау, мадақтау, қолдау деген ұғымды береді.Православие – католицизм және протестантизммен қатар үш негізгі христиандық конфессиялардың бірі. Ол айрықша Таяу Шығыс, Шығыс Еуропа елдерінде, Ресейде және Балқанда таралған. Рим империясының 395 жылы Батыстық және Шығыстық болып бөлінгенінен кейін пайда болды. 1453 ж. дейін өмір сүрген және мемлекеттік діні православие болған Византия ( Рим империясының Шығыс бөлігінің аты) Шығысқа діни экспансия (ықпал ету, кеңею) жасады. Осының бір дәлелі – 988 ж. Русьтің православиені ресми қабылдауы.
Православиеде дін тұтудың негізін Қасиетті Жазу (Інжіл - Библия) және Қасиетті Аңыз (Священное Предание – «әулие апостолдардың» ережелері, жеті Әлемдік және кейбір жергілікті соборлардың қаулылары, «апостолдық қайраткерлердің» («мужей апостольских») жазулары, ІІ-VІІІғ.ғ. шіркеу әкелерінің еңбектері) құрайды. Православиелік сенімнің негізгі қағидаларына мына догматтар жатады:
- тринитарлық (мыс., Қасиетті Үштіктің бір мәнділігі, бір тұтастығы (единосущие) догматы, жеке болмыс тұлғаларының догматы – догмат личного бытия ипостасей);
- христологиялық (И.Христостың тұлғасына қатысты);
- мариологиялық (Құдай Анасының статусын анықтаушы – Дева Марияның);
- хамартиологиялық (күнә туралы ілімді қамтитын);
- сотериологиялық және эсхатологиялық (құтқару, Қорқынышты сот (Страшный суд) және Заман ақыры туралы ілімді қамтитын);
- экклесиологиялық (шіркеу туралы ілімді ашатын) және басқалар.
Католицизмдегі сияқты (Римдегі Ватикан Папасы) православиеде бір орталыққа бағынатын әмбебап шіркеулік ұйым жоқ. Шіркеудің өзі адам мен Құдай арасындағы делдал болып табылады. Византияның әлсіреген кезінде діни билік тең түрде 4 патриархқа тиген болса, бүгін әлемде 15 жергілікті автокефальдық (гр. autos – өзі + kephale - бас) православиелік және 4 автономдық (гр. autos – өзі + nomos – заң, яғни өзін-өзі басқаруға құқығы бар) – Синайлық, Финляндиялық, Украиналық, Жапондық (кейде Крит Православиелік шіркеуді бесінші автономия деп есептейді) шіркеулер бар. Барлығы қосылып Әлемдік Православие құрайды.
Протестантизмге қарағанда православие католицизм сияқты жеті құпиялықты мойындайды (шоқыну, өтіну, отбасы, қасиеттік және т.б.). Діни мейрамдар (рождество, пасха) мен постарға (көктемгі, жазғы, күзгі, қысқы – барлығы жылына 200 күннен артық) ерекше мән беріледі.
XVII ғ. орыс Православиесінде жіктелу ағымы пайда болды. Ол патриарх Никонның реформаларына қарсылық ретінде пайда болды. Жаңа ережелерді қабылдауға келіспеген христиандарды ескі дәстүршілдер (старообрядцы) деп атады. Олар қуғынға ұшырап, қатты жазаланды, сондықтан олар Сібір мен Еділ жағалауының адам аяғы баспаған жерлеріне қашуға мәжбүр болды. 1971 ж. Орыс Православиелік шіркеуінің соборы ескі дәстүршілдердің «анттарын» алып («жойды»), оларды православиялықтар деп мойындады.
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. ортасындағы философия мен дінтануда орыс православиялық ой Г.П. Флоровский, Вл.Н. Лосский, Н.А. Бердяев, С.Н.Булгаков, В.С. Соловьев, П.А. Флоренский, С.Н. Трубецкой, С.Л. Франк, Г.П. Федотов, Л.П. Карсавин және т.б. аттарымен тығыз байланысты.