Прогресс және регресс
Прогресс және регресс – салыстырмалы ұғымдар: 1) прогресс (лат. progressus – алға қозғалу, арту, көбею) – қоғамның немесе оның жүйешелерінің (подсистемы) өрлеу сызығымен, кем жетілген күйден көбірек жетілгеніне, төменгі формалардан жоғарғыларына даму, жақсыға өзгеру; 2) регресс (лат. rеgressus – қайтып оралу, артқа қозғалу ) – қоғамдық тоқырау мен азуды (застой и деградация) білдіретін дамудың ескі, дәуірі өткен формаларына оралу, жаманыраққа өзгеру.Ескіден жаңаға ауысу өткен тарихтың бүкіл дамуымен дайындалады. Жаңаның пайда болуының алғышарттары ескінің қойнауында әлдеқашан болады, ал жаңа үшін ескінің шеңбері тарлық қылғанда, сонда қоғамның дамуында секіріс өтеді. Ол эволюциялық, сол сияқты революциялық сипатта болуы мүмкін. Жалпы айтқанда, революциялар – ерекшелік (исключение), ал прогресстің эволюциялық жолы қоғамның өрлеп дамуының табиғи формасы болып табылады.
Адамзат үздіксіз жетілуде. Ол әлеуметтік прогресс жолымен жүріп келеді. Бұл – қоғамның әмбебап заңы. Бірақ бұдан дамуда регресс, ешқандай жолдан қайту (попятные движения) болмайды немесе барлық елдер мен региондар (аймақтар) біркелкі, бір және сол темптермен дамиды деген пікір тіпті шықпайды. Тарих – күрделі және қайшылықты прогресс және жаңа жеңіліс тауып, соның нәтижесінде қоғам кейінге орасан секірістер жасайтын кезеңдер де болады. Сонымен бірге, әлеуметтік прогресс тура сызықтық сипатқа ие емес, қоғамның прогрессивтік дамуы әртүрлі өтеді. Нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты әр елдер мен региондарда прогресс әртүрлі жүзеге асады.
Қоғамдық прогресс теориясының актуалды проблемасына оның критерийін (өлшемін, көрсеткішін) анықтау жатады. Бір зерттеушілер мұндай ретінде моральдық әбден жетілдіруді ұсынады, басқалары – еңбек өнімділігін немесе өндіргіш күштерді, үшіншілер – өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың бірлігі ретінде өндіріс тәсілін, төртіншілер прогресс ұғымын тек бағалық пікір деп есептеп, жалпыфилософиялық критерийдің маңыздылығын қабылдамайды.
Қоғамдық прогресстің жалпыфилософиялық критерийі ретінде адамның қоршайтын табиғи және әлеуметтік шындықтағы жағдайы (орны) бола алады.