Протестантизм
Протестантизм – католицизм және православиемен қатар христиандықтағы үш негізгі бағыттың бірі, XVI ғ. Еуропада жаппай антикатоликтік қозғалыс – Реформация кезеңінде пайда болды. Термин М.Лютер жасаған және 1529 ж. 26 сәуірде жарияланған «Протест» (лат. protestation - қарсылық ) деген құжаттың атынан шыққан. Онда Шпейерде империя сеймінің шешімімен келіспеушілік білдірілді. Сейм князьдарға өзінің қол астындағыларға (подданные) дінді таңдау құқығын беру туралы 1526 жылғы шешімді бұзды, Вормский конкордатты қайтадан құруға қаулы етті, жаңа діни ілімнің таралуына бөгет жасауға, секталарды қудалауға шешім қабылдады. «Протесті» жақтаушыларға католицизмнің барлық қарсылық етушілері жатқызылды.Протестанттар деп атай бастады:
- Германия , Дания, Швеция, Норвегиядағы М.Лютер ілімінің ізбасарларын (лютеране);
- Швейцария, Германия, Франция, Польшадағы У.Цвингли мен Ж.Кальвиннің жақтастарын (реформаты - реформаторлар);
- XVI ғ. 30-ж.ж. римдік-католиктік шіркеуден бөлінген англикандарды (епископтық шіркеу);
- Ж.Кальвиннің ағылшын және шотландық ізбасарларын (пуритандар, пресвитериандар);
- Швейцария мен Германиядағы анабаптистерді (лат. anabaptizo – қайтадан батырамын, шоқындырамын - перекрешенцы);
- Нидерланды, Польшадағы меннониттерді (XVI ғ. голландық Менно-Симонистің негіздеген протестанттық секта);
- Германия мен Польшадағы рационалдылықтау бағыттардың жақтаушыларын;
- унитарийлер мен социниандарды (уния – лат. unio – бірігу, одақ; православиелік шіркеудің бір бөлігінің католиктікпен бірігуі).
Мұнан соң енді бар шіркеулер, секталар мен бағыттардың негізінде әлбетте ертедегі христиандық пен Реформацияның идеалдарына оралу туының астында құралған кейінгі деп аталатын протестантизмнің бірқатар ағымдары шықты. Олардың өкілдеріне баптистер, методистер, квакерлер, адвентистер, пятидесятниктер, Иегова куалары (свидетели Иеговы), мормондар (Мормон «пайғамбардың» атымен аталатын 1827 ж. құрылған американдық діни секта) жатады.
Қазіргі уақытта протестантизм Еуропаның бірқатар елдерінде (Германия, Нидерланды, Швейцария, Ұлы Британия), Канада, АҚШ, Австралия, Жаңа Зеландия, Африка, Азияда тараған. Ресейге батыстық протестантизмнің ағымдарын эмигранттар әкелді.
Протестентизм христиандық ілімнің көп қағидаларын мойындайды, бірақ ерекшеліктері де бар. Оның негізгі идеясы әрбір діндар адам Құдаймен тікелей сұхбаттасуға, уағыздар айтуға, діни парыздарды атқаруға құқылы деп білуде (баршаның әулиелігі принципі – принцип всеобщего священства). Священник күнәні босату мен тәубеге келтіру құқығынан айырылған. Протестантизм Қасиетті Жазуды теріске шығарады, діни ілімнің бірден – бір көзі Інжіл деп жариялайды. Оны оқып, түсіну әрбір діндардың міндеті. Сол сияқты салтанатты шіркеулік бұйымдар, алтарьлар (мехрандар), икондар, статуялар, қоңыраулар алынды. Өлгендер үшін айтылатын католиктік догмат пен дұғаларды жоққа шығарады. Құдайға құлшылық етудің негізін Інжілді оқу, уағыз, діни гимндерді ән салу (пение) құрайды.