Синергетика
Синергетика (гр. sinergeia – көмектесу, келісіп қимылдау, біріккен іс – әрекет) – ашық типтегі сызықтық емес кері байланыстары бар жүйелердің эволюциясы мен өзін-өзі ұйымдастыруын зерттейтін ғылым (қазіргі ғылымның бағыты). Оның қалыптасуына И. Пригожин, Г. Хакен, А. Тьюринг, Э.Ласло, Р.Том, В.И. Арнольд, А.А. Самарский, С.П. Курдюмов және т.б. өз үлестерін қосты. Қазіргі уақытта синергетика кез келген күрделі жүйелердің эволюциясы мен өзін-өзі ұйымдастырудың әмбебап теориясы және эволюцияның қазіргі заманғы парадигмасы сипатын алды.Синергетиканың әдіснамалық аппаратының (зерттеу амалдарының) қолданылу салалары айтарлықтай кең. Оған мыналар жатады: тепе-теңдіктен алыс ашық жүйелердің термодинамикасы; апаттар теориясы – тұрақсыз жағдайларды зерттеу; әр түрлі табиғаты бар жүйелердің өзін-өзі ұйымдастыру және ұжымдық тәртібінің теориясы; сызықты емес ортаның (плазма физикасы, химиялық реакциялар, биологиялық жүйелер және т.с.с.) көп кластарында (түрлерінде) пайда болатын шиеленістік күйдегі режимдер теориясы. Синергетиканың маңызды проблемаларының бірі – динамикалық хаостағы жүйелерді зерттеу. Табиғатта тәртіптен хаосқа (ретсіздікке, тәртіпсіздікке) және керісінше – хаостан тәртіпке көшудің әмбебап сценарийлері барлығы анықталды. Осы процестерді зерттеу хаосты басқарудың принципиалды мүмкіндігін ашты.
Жаратылыстану пәндерінің дамуының арнасында пайда болып, синергетика әлеуметтік проблемаларды да зерттеуде нәтижелі болды, әсіресе әлеуметтік дағдарыстар мен апаттарды зерттеуде үлкен пайда береді. Синергетика ғылымға көп жаңа ұғымдар енгізді: тәртіп, хаос, аттрактор (гр. невозмутимый, спокойный – шырық бұзылмас, тыныштық) – квазитұрақты жағдай, бифуркация (қосарлану, бұтақтану), флуктация (мөлшердің орта мағынасынан кездейсоқ ауытқуы) және т.б.
Әлемді синергетикалық көру детерминизмнің (себептіліктің) жаңа концепциясының негіздерін қалайды: «хаостан тәртіп» («порядок из хаоса»). Дамудың механизмі туралы, қажеттілік пен кездейсоқтық туралы көзқарастарымызды өзгертті. Кездейсоқтық синергетикалық жүйелер үшін іштей тән және жойылмайтын ретінде түсіндіріледі.