Субстанция
Субстанция (лат. substantіа – мән, негізде жататын бірдеме) – объективтік реалдылықты өзіндік дамуының барлық формаларының ішкі бірлігі аспектісінде білдіретін философиялық ұғым. Үздіксіз өзгеретін қасиеттер мен жағдайларға қарағанда субстанция өзгермейді, тұрақты: өз-өзінде және өзінің арқасында, басқада емес және басқаның арқасында емес бар болушы, өмір сүруші, тіршілік етуші нәрсе (бұл «зат» мағынасында емес, салыст. «есть то, что существует»).Антикалық философияда субстанция субстрат, барлық заттардың бастапқы негізі ретінде түсіндірілді (мыс., Фалестің «суы», Гераклиттің «оты»). Орта ғасырларда субстанция туралы мәселе алдымен субстанциялық формалар (номинализм, реализм) туралы айтыста шешіліп жатты. Жаңа заман философиясында бұл категория айтарлықтай кең баяндалды, екі көзқарасты бөлуге болады.
Біріншісі субстанцияны болмыстың шектен асқан негізі ретінде онтологиялық түсінуімен байланысты (Ф.Бэкон, Спиноза, Лейбниц). Екінші көзқарас – субстанцияны гносеологиялық тұрғыдан, оның ғылыми таным үшін мүмкіндіктері мен қажеттілігін анықтау (Локк, Юм). Гегель субстанцияны заттардың өзгеретін, өтпелі жақтарының тұтастығы ретінде, «идеяның даму процесіндегі елеулі сатысы» ретінде анықтайды. Шопенгауер үшін субстанция – материя, Юм үшін – фикция, қасиеттердің қатар өмір сүруі. Маркстік филосифия субстанцияны «материя» ретінде және барлық өзгерістердің субъектісі ретінде түсіндірді. Қазіргі заманғы философияда, негізінен, антисубстанциалистік позиция басым.