Суфизм
Суфизм, сопылық (ар.ат-тасаввуф, «суф» - дөрекі жүн (грубая шерсть), «суфий» - жүн шекпен киген адам) – исламдағы мистикалық-аскеттік ағым. Әуелі суфийлер (сопылар) деп бас тарту (материалдық игіліктерден) және тәубеге келу символы ретінде дөрекі жүннен киім (шекпен) киіп жүрген мұсылмандық мистиктерді атаған. Суфизмнің құрамды бөліктері ретінде аскетизм, жанқиярлық (подвижничество) және мистицизмді айтуға болады.Суфизм – әдебиет, өнер, философия, тарих және халықтық мәдениетті қамтыған кең идеологиялық ағым, оған «әмбебаптық» («универсальность») принципі тән болды. Сондықтан исламдағы кез келген діни бағыттың өкілі, сол сияқты шаруа немесе қолөнерші, жауынгер немесе кітап шығарушы, ақсүйек өкілі суфий бола ататын. Осыған байланысты суфийлер (сопылар) арасында әлемге белгілі жазушылар мен ақындарды (Ансари, Санаи, Аттар, Руми), психолог (Мухасиби), философтар әл-Ғазали, ас-Сухраварди, ибн Араби және т.б. кездестіруге болады.
Суфизмнің теориясы мен тәжірибесі шынайы өмірден безу, дүниеге (әлемге) пассивті қатынасу ұстанымын дәріптеді. Суфистер фәнилік өмірде (мирская жизнь) сұлулық пен қуаныш, әділеттілік пен бостандық жоқ, адамның мүмкіншіліктері өте шектелген, сондықтан фәнилік істерден бас тартып, аскетизм мен «жақсы әлемді» іздеу жолына түсу керек деп есептейді. Бұл жер бетінде іске аспайтындықтан назарды, ойды, көңілді, жүректі Тәңірге, Аспанға, Құдайға аудару керек. Оған жетудің жолы - Құдайға деген махаббат және экстаз жайындағы интуитивті тану.
Суфизм бойынша, Құдайға жетудің, көтерілудің мынадай кезеңдері бар:
1) шариғат (шариат) – заң: исламның ұйғарымдарын ынталылықпен (ревностное) орындау;
2) тарихат (тарикат) –жол; ұстазды тыңдау (ұстаздан дәріс алу) және аскетизм;
3) мағрипат (марифат) – таным; жүрегіңмен өзіңнің, әлемнің және Құдайдың бірлігін жете түсіну (ұғыну);
4) хақиқат (хакыкат) – ақиқат; Құдаймен тікелей сезімдік түрде бірлігіңді түйсіктеу. Таным шарықтау кезеңде (кульминационный момент) жарық шашатын, нұр шашатын отқа (светоносный огонь) жақындау деп ойланылады. Адамның Құдайды тануы өзінің нағыз мәнін жете түсіну болады. Кейде әдебиетте сопылықтың үш сатысы (шариғат, тарихат, хақиқат) бар деп көрсетіледі.
Суфизмнің таралуының басталу уақыты – VІІІ ғ. бірінші жартысы, ал ХІІ-ХІІІ ғ.ғ. толық қалыптасты. Орта Азияда Қожа Ахмет Йассауидің ілімі кең даму алды («Диуани Хикмет» - «Даналық кітабының» авторы).