Феноменология
Феноменология (гр.phainomenon – құбылыс+logos – ілім ) – феномендер, құбылыстар туралы ілім. Бұл ұғымды И.Г.Ламберт «Жаңа органон» (1764) деген еңбегінде «көз бояушылық ілімді» («учение о видимости») белгілеу үшін енгізген. Кейін ол Кант, Фихте, Гегель философияларында пайдаланылды. Бірақ феноменология жеке өзіндік маңызға XXғ.ие болып, қазіргі философиялық ойдың басты бағыттарының біріне айналды.Феноменологиялық философияның және феноменологиялық қозғалыстың негізін қалаушы Эдмунд Гуссерль болады. Осы ілімнің қалыптасуының басы оның «Логикалық зерттеулер» (1900-1901) еңбегімен байланысты. Кейін «Философия байсалды ғылым ретінде», «Картезиандық толғаулар», «Феноменология», «Еуропа ғылымының дағдарысы және трансценденталды феноменология», т.б. шығармаларында әрі қарай дамытылды.
Феноменологияның ерекшелігі – ол өзінің мәні бойынша теориялық құрылым емес, бастапқы (первичный) тәжірибені ашу мен мағыналауға бағытталған ерекше қатардағы практика. Феноменологияны психология және онымен шектес ғылымдармен зерттелетін танымның нақты жағы емес, өздерінің жалпылығында философиялық талдауға жататын мәнді немесе мағыналы құрылымдар қызықтырады, яғни сананың құбылыстары.
Сана туралы гуссерлік ілімнің негізін оның (сананың) интенционалдылығы туралы идея құрайды, басқаша айтқанда пәнге (предмет), затқа бағытталуы. Келесі міндет – «таза сананың», яғни кез келген нақты мазмұннан бос сананың құрылымдарын зерттеу. Бұл трансценденталды (феноменологиялық) редукция арқылы жүзеге асады. Редукция (лат.reductio – орыс. сведение (ықпал-ударение екінші буында) – кездестіру, жалғастыру, жинақтау) феноменологиялық әдістің бір принципі ретінде әртүрлі мағынада да беріледі: 1) грек скептиктері қолданған «эпохе» термині (гр. тоқтау,кідіру). Бұл терминмен грек скептиктері үзілді – кесілді пікірден ұстамдылық жасауды білдірді. Э.Гуссерльдің феноменологиясында ол санаға трансценденталды әлемнің тәуелсіз барлығын (тіршілігін) тоқтатуды меңзейді; 2) «бейтараптандыру» («нейтрализация»), «жақшаға, тырнақшаға алу» («заключение в скобки (кавычки)», «жақшаға шығару» («вынесение за скобки») және т.с.с. сөйлемшелер түрінде жеткізіледі.
Трансценденталды феномоненологияда интенционалдылық туралы ілім екі бағытта нақтыналады: ноэтикалық (ноэсис) және ноэматикалық (ноэма). Ноэсис (гр.ойлау) – сананың феномені, яғни интенционалды нұсқасы, ал ноэма (гр.ой) – сананың мазмұны, басқаша айтқанда санаға өзгеріс енгізетін оның нақты мағынасы.
Э.Гуссерль феноменологиялық редукцияны үш түрге бөлген: психологиялық, эйдетикалық («эйдос» деген сөзден), трансценденталды. Соған байланысты феноменологиялық зерттеудің үш дәрежесі болады: дескриптивтік (суреттеу – описательный), эйдетикалық және трансценденталды. Феноменология қазіргі заманның экзистенциализм, герменевтика, персонализм және структурализм сияқты философиялық ағымдарға едәуір ықпал жасады.