Эксперимент
Эксперимент (лат. еxperimentum – сынау, байқау, тәжірибе) – нәрселер (объектілер) мен құбылыстарды бақыланылатын және баскарылатын жағдайларда зерттейтін эмпириялық таным әдісі. Эксперимент әдіс ретінде Жаңа заманда пайда болды (Г.Галилей). Оның философиялық мағынасын түсіну мен жіктелуін Ф.Бэкон берді.Эксперимент маңызды роль атқарады, ол таным процесінде мынадай мүмкіндіктер береді:
- көлденең факторларды жасанды жойып, құбылысты «таза» түрінде зерттеу;
- нәрсенің қасиеттерін жасанды жасалған экстремальды жағдайларда зерттеу немесе табиғи режимдерде нашар әйтпесе жалпы көрінілмейтін құбылыстарды болдыру;
- ізделінілген нәтижені алу үшін әртүрлі жағдайларды жоспарлы өзгерту және түрлендіру (варьировать);
- қатал белгіленген және қайталанатын жағдайларда процестің жүрісін көп рет қайталау.
Эмпириялық танымның әдісі ретінде эксперимент төмендегідей түрлерге жіктеледі:
- натуралық; ол объектілермен және зерттелінетін шындықтың өзінің ахуалдарында өткізіледі және, қағида бойынша, экспериментатордың оқиғалардың табиғи жүрісіне араласуын қарастырады;
- ойша; зерттеушінің назар аударатын қасиеттерді көрсететін жасанды шартты ахуалды ұйымдастыру және идеаландырылған объектілермен жұмыс жасау керек;
- аралық; жасанды модельдермен (үлгілермен), бірақ олардың реалды (шынайы) өзгеруін қарастыратын эксперимент.
Жалпы алғанда эксперимент эмпириялық танымның күрделі және тиімді әдісі болады. Еуропалық тәжірибелік ғылымның қалыптасуы және тұтастай жаратылыстануда түсіндіретін үлгілердің басымдылығының нығаюы онымен байланысты. Эксперименттің монополиялық жағдайы тек қана ХХ ғ. алдымен әлеуметтік-гуманитарлық білімде, сол сияқты философия мен ғылымда феноменологиялық, ал кейін герменевтикалық бет бұрылыс нәтижесінде қүманға алынды. Осыған байланысты қоғамдық ғылымдарда әлеуметтік эксперимент ұғымы да дүниеге келді. Оны ағылшындық белгілі ғалым Дж. Бернал ұсынды.
Эксперимент өткізудің талаптары, ережелері, шарттары бар.