Эпистема
Эпистема (гр. еpisteme - білім) – нақты тарихи кезеңдегі білім шеңберін белгілейтін тәжірибеден бұрын берілген тарихи өзгермелі құрылымдар. Бұл ұғымды М.Фуко «Сөздер мен заттар: гуманитарлық ғылымдар археологиясы» (1966) атты еңбегінде енгізіп, «сөздер мен заттар» қарым-қатынасының(«эпистеманың», яғни тиісті «пікірлерді» тудыратын тарихи, мәдени, гносеологиялық жағдайлардың) бірін-бірі ауыстырып отыратын үш түрін ажыратады: Қайта Өрлеу дәуірлік (ХVIғ.) , классикалық рационалистік (XVII-XVIIIғ.ғ) және қазіргі замандық (ХІХ-ХХғ.ғ.).
Қайта Өрлеу кезеңі үшін сөз бен зат арасында сәйкестік тән, бір-бірімен тікелей ара қатысты және тіпті өзара ауыса алады. Классикалық рационализм тұсында тіл адам ойын жеткізетін құрал ретінде алынады, қазіргі кезде тіл шындықты құрастырушы өзіндік тәуелсіз күш деп саналады.
Эпистема, Фуко пікірінше, «дәстүрлі ұғымдағы тарихтан гөрі археология ұғымына жақындау», яғни сөз бен заттың қарым-қатынасын зерттеу археологиялық қазбалар жүргізгенге ұқсас. Эпистема мен парадигмада белгілі дәрежедегі ұқсастық пен айырмашылық бар. Ол екеуі де белгілі кезеңнің құрылымдық ерекшелігіне меңзейді. Бірақ егер парадигма ғылымдар арасындағы тәртіп негізіне сүйенсе, эпистема танымдық ұстанымның мәдени-тарихи шекарасын ашып береді.