ақ
зат. в ет. Бұзаулы сиырда, қозылы қойда болатын жұқпалы, әрі зілді дерт. Мұндай жағдайда малдың сүті тартылып қалады. Егер бір қой а қ болып ауырса, ол қоралы қойға түгел жұғады (Ж. Бабалықұлы, Мал ауруы., 8). Ақ айыл болды. Көп мініліп, арқасы жауыр болды. Көкжал (ат) баяғы Көкжал емес дейді. А қ а й ы л б о л ғ а н. Иығын қамыт соғып, желкелігі кесілген (Н. Қазыбеков, Тұсаукесер, 12). Ақ акация. Акацияның (мамыргүлдің) ақ гүлді түрі. Жадырап жайнаған жаз есігін сирень мен бульденеж, а қ а к а ц и я мен пион гүлдері ашатын тәрізді (Т. Таубаев, Жасыл әлем., 17). Ақ алма. Жемісі ақ түсті алма. Бірақ а қ а л м а н ы ң жабайы алманың қымыз иісі бәрінен де ерекше еді (Жұлдыз, 1972, 3, 16). Ақ алмұрт. Жемісі ақ түсті алмұрт. Бауда ақ алма, қызыл анис, а қ а л м ұ р т, лимон, ранетка, қытай алмасы бар екен (Лен. жас, 10.03.1970, 3). Ақ байрақ. қ. ақ ту. Ұлы Қақан ақ түсті кие санады да, а қ б а й р а қ т ы ң жанына, әлемдегі зұлымдық дегеннің барын ұмытпауға қара байрақ алып жүретін (О. Бөкеев, Мұзтау, 30). Ақ бас атан. Басы үлкен, ақшыл түсті атан. Ақ басқұр. этногр. Басқұрдың түк салып тоқылған түрі (Қаз. этнография., 1, 422). Ақ еден. жерг. Аңқылдаған, ақкөңіл (кісі). Онда тарихтан ұстаздық еткеніне талай жыл болған. Аңқылдаған бір а қ е д е н кісі (Ө. Қанахин, Құдірет, 91). Әттең, ақын болып ауылдың осындай а қ е д е н адамдарын дәріптер ме еді? (Ұ. Бағаев, Жан сұлулығы, 70). Ақ етеккір. мед. Етеккірдің бір түрі. Әйелдердің а қ е т е к к і р і келген кезде ақ тауқалақайдың шөбінен жасалған тұнбамен емдейді ( Ә. Іскендіров, Қаз. дәрі. өсім., 11). Ақ жарма. Ақжарқын, ақкөңіл (адам). Сатай ақкөңілділігімен қоса аңқылдаған а қ ж а р м а жігіт (Ж. Тұрлыбай, Райымбек., 2, 118). Қашан да кең қолтық, а қ ж а р м а мінезіне салып, құшағы жеткенше қонақ шақырып, ұлан-асыр той жасар еді (А. Әшімұлы, Шығ. жин. 2, 46). Нағыз ағартушы, шынайы а қ ж а р м а кісі еді ол (Ана тілі, 20.10.1994, 5). Ақ жарылды. сөйл. Ағынан жарылды. Әйтеуір көңілімнің іздеген іңкәр іңгәсі, ең бір ерекше қолқа қалауы да осы: а қ ж а р ы л ы п, түу, алыстағы туып-өскен ауылыңды армансыз аралап кету (Лен. жас, 18.07.1973, 2). Ақ желең. жерг. Ақкөңіл, ақжарқын. Түрі қара, қатыраш болғанмен, жаны жазық, а қ ж е л е ң көрінген (Ж. Нәжімеденов, Кішкентай, 26). Ақ жорға. Қысқы аязда жоннан ойға қарай соғатын қарлы бұрқасын, боран (Қаз. этнография., 1, 109). Ақ жұт. Жер бетін түгел қар басып, мал тістерге шөп таба алмай қырылуы. Халқымыз жұтты а қ ж ұ т, жақ жұт, қара жұт деп үшке бөлген (Халық сөзі, 03. 05.2013, 10). Ақ жілік болды. Ет алды, семірді. Бұл дөнен көтеремнің аз алды болып, жілігінің майы қарайған жылқы ғой. Әбден а қ ж і л і к б о л с ы н деп, үйге әкеп жем-шөпке байладым (Ғ. Нұрпейісов, Аңшы., 97). Ақ зонт. Матаның бір түрі. Жаңа жайлауға келген соң, Дәмелі а қ з о н т т а н кең көйлек, дамбал тігіп кигізген (С. Жүнісов, Ақан сері, 82). Сандықта жатқан 5-6 м а қ з о н т бар еді, Айманкүл жалма-жан соны алды да, шетінен жыртып, Қайрақбайға ұсынды (М. Дүйсенов, Меймандар, 71). Ақ иық. Тіс қаққан, тәжірибелі (адам). Жәркеу балығының бұл мінезіне көзін теңізбен ашқан а қ и ы қ адам ғана қанық (Ә. Сараев, Тосқауыл, 49). Ақ көкірек. Адал, шыншыл, сенгіш. Бұл өмірде а қ к ө к і р ек жігіттердің жолы ауыр болады (О.Сәрсенбай, Шеңбер, 272). Ақ көрпесін серпіді. Қары еріді, жер ашылды. Теріскейінің сірне қары жылқы көтерердей болып сіресіп жататын қыстаулы тау алқабы да а қ к ө р п е с і н тым ерте с е р п і п т і (Лен. жас, 03.08.1974, 1). Ақ кіреукеленді. Бозарды, бозамық тартты, ағарды. Айнала аппақ, а қ к і р е у к е л е н г е н дала алқабы шығыстан талып көтерілген ақпанның қызыл кірпік күніне шағылысып, ақ қар бопсаланып еріп, үгіле бастаған (Лен. жас, 28.02.1973, 2). Ақ қағаздай. Аппақ, ақшыл. Беті а қ қ а ғ а з д а й, маңдайы тік, аққудай мойнында бір сызат жоқ (Ш. Құмарова, Әйел шырағы, 152). Ақ қалмақтар. Қазақтар жоңғарларды (ойраттарды) осылай да атайды. Ақ қалпақ. этногр. Жұқа ақ киізден төбесі төрт сай етіліп жасалған, қайырма етекті жаздық бас киім (Қаз. этнография., 1, 120). Ақ қ а л п а қ қара барқыт немесе қара пүлішпен әдіптеледі (Бұл да). Ақ қауын. Ақ түсті қауын: қабығы ақ қауын. Ақ құбашалау. сын. Ақшыл өңді, құбақандау. – Неге? – деп сұрады а қ қ ұ б а ш а л а у келген жұқа өңіне наразылық белгісі ойнап шыға келген Раушан (Т. Әлқанұлы, Тірліктен., 150). Ақ құр… Тундрада тіршілік ететін құр тұқым-дастардың тағы бір түрі – а қ қ ұ р (Құстар, 81). Ақ құтан. Құтанның ақ түсті түрі. Бұлар қоқиқаз, бірқазан, а қ қ ұ т а н, теңіз кептері, сарыторғай, қызыл аяқ балшықшы, шыпылдақ және басқалар (Қорғалжын, 23). Ақ май. Кілегейді, қаймақты шайқау арқылы алынған май. Қаймақ майының түсі ақшыл әрі жұмсақ болады. Оны а қ м а й дейді. Ол ұзақ сақтауға келмейді (Қ. Толыбаев, Бабадан., 241). Ақ мал. поэт. Жылқы. Қазақтар түлікті екі түрге бөлген: біріншісі – а қ м а л (жылқы), екіншісі – қара мал (сиыр, қой, ешкі) т.б. (Қаз. этнография., 1, 111). Ақ мылтық. Қары мол, бораны күшті, малға жайсыз қыс. Қоян демекші, құмның арасы бығып жүрген қоян болушы еді, алпыс тоғызыншы жылдың «а қ м ы л т ы ғ ы» бәрін қырып кетті (Тоғызыншы шежіре, 227). Мұндай жылы а қ м ы л т ы қ боран көп болады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1967, 2, 52). Ақ некелі түн. Некелері қиылғаннан кейінгі жігіт пен қалыңдықтың оңаша өткізген бірінші түні. Қыз жеңгелері күйеу жігіт пен қалыңдыққа арнап төсек салып беріп, екі жасты оңаша қалдырады. Бұл «а қ н е к е л і т ү н» деп аталады (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 3, 88). Ақ от. Ылғалды (таулы) жерлерде өсетін тұщы шөптердің жалпы атауы. \≈ А қ о т т ы төрт түліктің бәрі бірдей, әсіресе жылқы малы жақсы жейді. Ақ өлім. Асарын асап, жасарын жасап, артына үлгі-өнеге, ұрпақ қалдырып, өз ажалымен өлген өлім. Ақ пен қараны айырмады. Жақсы мен жаманды ажыратпады д.м. Ақ пен қызыл арасында. Кешке қарай, күн батарда. А қ п е н қ ы з ы л а р а с ы н д а бет тақтаймен бірдей боп балыққа толған қара қайықтар біріне-бірі құйрықтасып келіп жататын (Ә. Нұрпейісов, Соңғы., 130). Ақ сабын болды. Ақ көбік болып терледі, қатты терледі. Астындағы аты а қ с а б ы н б о л ы п, екі өкпесін соғып тұр (Ж. Молдағалиев, Алғ. қоңырау, 57). Ақ сандық, көк сандық. этногр. о й ы н. Ортаға шыққан екі бала арқаларын бір-біріне тигізе тұрып, білектерін айқастырады да, белгілі үлгідегі тақпақты айтып тұрып, қарсы жақтағы баланы бірнеше рет көтереді. Кім тақпақтан жаңылмаса, кім көп көтерсе, сол жеңеді. Бұл ойын «а қ с а н д ы қ, к ө к с а н д ы қ» деп аталады (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 4,101). Ақ серек-көк серек. этногр. Ойнаушылар екі топқа бөлініп, орталығы 30-40 м-дей қашықтықта қол ұстасып, бір-біріне қарама-қарсы қарап тұрады да, «Ақ серек, көк серек, Бізден сізге кім керек?» - дейді. Қарсы топтың аты аталған ойыншысы жүгіріп келіп, ұстасқан қолды бұзып өтуге тиісті. «А қ с е р е к-к ө к с е р е к» ойнағанда екі топ бір-бірінен 15-20 метрдей жерде қарама-қарсы қол ұстасып тұрады (Ғажайып., 58). «А қ с е р е к-к ө к с е р е к» ойынында жүгірген ойыншы қарсы топтың тізбегін үзіп кетсе, сол топтан бір ойыншысын жетелеп апарып, өз тобына қосады (Қ. Толыбаев, Бабадан., 125). Ақ сөңке жұт. Мал жаппай қырылып, мал иесі таяқ ұстап қалған жұт (Қаз. этнография., 2, 454). Ақ сұрлау. Ақ сұр түстілеу, ақ сұрға жақын (түс). Ақ сүйек жұт. Зардабы өте мол жұт. Қазақ жерінде болған жұттар тигізген зардабына байланысты ақ сирақ жұт, а қ с ү й е к ж ұ т, ақ сөңке жұт деген атпен қалған (Қаз. этнография., 2, 454). Ақ тақыр болды. Түгел таусылды, түк қалмады. - Өткен қыста а қ т а қ ы р б о п шөбім таусылып, жалғыз сиыр түнімен мөңіреп, ұйқы бермеген соң, алдыңа бардым (Т. Әбдіков, Өліара, 6). Ақ тамызу. этногр. «Ақ (сүт, айран т.б.) кез келген жамандықтың жолын кеседі» деп біліп, үйге кірген жыланның басына ақ тамызып, шығарып жіберу ырымы. А қ т а м ы з у халқымыздың «досым түгіл дұшпаныма да қылдай қиянат жасамаймын» деген ізгі ниетін білдіруі (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 3, 136). Ақ танау. Танауы ақ түсті жылқы. Тұрқы ұзын, жоны сүліктей жылтыраған а қ т а н а у, жирен дөнен оқыранды (Ж. Кәрменов, Ғашық., 101). Ақ тәтті. сөйл. Қант. Ол құрым боп шыққан шайға дастархандағы а қ т ә т т і д е н екеуді салып сапырды (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 143). Ақ ту байлады. Соғыс кезінд е бейбітшіліктің, ақниеттіліктің белгісі ретінде жасалатын шартты белгі. Найзаға а қ т у б а й л а п алыс тұрып, Елшілер Құсан жақтан хабар күтті. Белгісін елшіліктің таныған соң, Келсін деп Құсан мырза хабар етті (И. Байзақов, Құралай., 99). Ақ ту-қызыл ту. Екіге бөлініп ойналатын балалар ойыны. Егер жаңа бөріктің ыңғайы келмесе, а қ т у-қ ы з ы л т у» ойнаймыз. Бұл кәдімгі ақтар мен қызылдардың соғысы (Жалын, 1975, 2, 17). Ақ тұш, ақ сиырдың сүтін іш! Түшкірген кезде айтылатын ырым сөз, ақ тілеу (Қаз. этнография., 1, 115). Ақ шаштанды. Шашы ағара бастады, шашына ақ кірді. Ағай біраз а қ ш а ш т а н ғ а н м е н, баяғы баяу қалпында екен, онша қуанып, елпілдей қойған жоқ (Ғ. Мүсірепов, Қаз. солдаты, 62). Ақ шөлмек тартты. Шөлмектей ағарды, боп-боз болды. Әуез ардақтай а қ ш ө л м е к т а р т ы п, төсегінен бас көтерді (А. Мекебаев, Алапат, 353).