Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (Қалиев Байынқол)
ат
Iзат. Тоғызқұмалақтағы жүрілетін ұяны «ат» деп атайды (Ө. Жолымбетов, Айгөлек, 49).
II
Ат айналғысыз. Жиі отырған, өте тығыз орналасқан. Атақты рулары – қалың Қаржас, а т а й н а л ғ ы с ы з Айдабол, Күлік, Тұмар (Н. Баяндин.., Дала., ). Ат арба. Ат жегілген арба. Жолсыз жермен машина, а т а р б а түгіл салт атты адамның ұзақ жолға жүруі де мүмкін емес (Б. Момышұлы, Офицер., 93). Үш ат жоқ. Бес қамыт жоқ. Алты а т а р б а жегулісіз қалды (Ұ. Доспанбетов, Шығ., 4, 32). Құрақ тиеген а т а р б а л а р да көз шалынады (Қ. Қараманұлы, Ай куә, 12). Ат артына бөктерілді. Қолға түсті, олжа етті. Жебелеп жортады көк бөрілер, О дағы а т а р т ы н а б ө к т е р і л е р. Қиыр жайлап, шет қонған ағайындар Талай жанның көзіне жек көрінер (Ел аузынан, 112). Ат жол. Аттың тұяғымен түскен жол; атпен жүретін жол. Ат қамыт. Атқа ыңғайлап жасалған қамыт. Қамыттың а т қ а м ы т, түйе қамыт, өгіз қамыт деген сияқты түрлері бар (Шаңырақ, 34). Ат қолтығын сөкті. Атпен шапты, жарысты. Бой жазып, а т қ о л т ы ғ ы н с ө г е р уақыт емес (Ж. Кәрменов, Ғашық., 102). Ат құйрығын берді. Көмектесті, жәрдемдесті, қол ұшын берді. Ажарға жаман адам қарамайды, Істерді келген, кеткен санамайды. Басыңа іс түскенде, жаман досың, Б е р у г е а т қ ұ й р ы ғ ы н жарамайды (Шал ақын: Нар заман., 102). Ат құйрығын бұлады. Атқа отырып, бір жаққа кету, тездетіп жүру. А т қ ұ й р ы ғ ы н б ұ л а ғ а н, Қол жеткен жерін сұраған, Егескен жауы жылаған (Сүйінбай: Нар заман., 264). Ат майын сұрады. Мініс көлігі жоқ адамның ағайындарынан уақытша мінуге ат сұрады. А т м а й ы н с ұ р а п алған адам алған атын қайтарып беремін деген мерзімді уақытында иесіне аман-есен қайтарып беріп, рахметін айтады (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 3, 117). Ат омырауластыру. Ортаға шыққан екі атты адам аттарын омырауластыру арқылы қарсыласын сызылған алаңнан сыртқа шығарып жіберу ойыны (Қаз. этнография., 1, 247). Ат салып өтті. Ағыны қатты өзеннен атпен өтті. Қарасам үстінде қызыл шапаны бар, өн бойынан су сорғалаған (тасыған өзеннен а т с а л ы п ө т к е н екен) бір адам келіп тұр (З. Қинаятұлы, Көшпенді., 18). - Тәуекел ертең таң ағара Ертістен жадағайлау жерін тауып а т с а л ы п ө т е м і з, - дейді ағам (Бұл да, 152). Ат сауырын берді [көрсетті]. Бөлініп, басқа жаққа көшті, тастап кетті. Арқаға қарай көшермін, Ат құйрығын кесермін, А т с а у ы р ы н б е р е р м і н, Қарамасаң, ханым, қарама, Сенсіз де күнімді көрермін (Жиенбет жырау: Нар заман., 38). Ат сыншысы. Бәйге атын сынай (бағалай) білетін адам. Әкем қазақта а т с ы н ш ы с ы н ы ң атасы Толыбай деп отыратын. О заманда, бұл заман Толыбайдан асқан сыншы болған жоқ (С. Бақбергенов, Арғымақтар). Ат тағалау. Мініс аттың тұяқтабанына таға шегелеу ісі. А т т а ғ а л а у таулы-тасты күдір жерлерде аттың табанына тас батудан, тасырқаудан сақтайды (Қаз. этнография., 1, 248). Ат тарту. этногр. Ат жарысында көмбеге жақындап қалған атқа жанкүйерлерінің қиқулап дем беріп, сүйреп, демеу жорасы (Қаз. этнография., 3, 223). Аттыға жол, ауыздағы сөз бермеді. 1. Бабырап көп сөйледі, тіл мен жағына сүйенді. 2. Сөзге шешен, тілге жүйрік. Аттының аяғын, жаяудың таяғын алған. Қу, әккі. Аттың қара қапталынан. Бір нәрсенің өлшемі, мөлшері. Айтпа! Оның қырсығы а т т ы ң қ а р а қ а п т а л ы н а н (Ә.Нұрпейісов, Соңғы., 40). Ат тіс. Аттың тісіндей тіс, ірі тіс. Атына қамшы басты. Тұра шапты. Қамалға жақындай бере сарбаз а т ы н а қ а м ш ы б а с қ а н д а, бұл не істерін білмей, анадай жерде тұрып қалып еді (Ә.Оспанов, Жанқожа батыр, 20).
II
Ат айналғысыз. Жиі отырған, өте тығыз орналасқан. Атақты рулары – қалың Қаржас, а т а й н а л ғ ы с ы з Айдабол, Күлік, Тұмар (Н. Баяндин.., Дала., ). Ат арба. Ат жегілген арба. Жолсыз жермен машина, а т а р б а түгіл салт атты адамның ұзақ жолға жүруі де мүмкін емес (Б. Момышұлы, Офицер., 93). Үш ат жоқ. Бес қамыт жоқ. Алты а т а р б а жегулісіз қалды (Ұ. Доспанбетов, Шығ., 4, 32). Құрақ тиеген а т а р б а л а р да көз шалынады (Қ. Қараманұлы, Ай куә, 12). Ат артына бөктерілді. Қолға түсті, олжа етті. Жебелеп жортады көк бөрілер, О дағы а т а р т ы н а б ө к т е р і л е р. Қиыр жайлап, шет қонған ағайындар Талай жанның көзіне жек көрінер (Ел аузынан, 112). Ат жол. Аттың тұяғымен түскен жол; атпен жүретін жол. Ат қамыт. Атқа ыңғайлап жасалған қамыт. Қамыттың а т қ а м ы т, түйе қамыт, өгіз қамыт деген сияқты түрлері бар (Шаңырақ, 34). Ат қолтығын сөкті. Атпен шапты, жарысты. Бой жазып, а т қ о л т ы ғ ы н с ө г е р уақыт емес (Ж. Кәрменов, Ғашық., 102). Ат құйрығын берді. Көмектесті, жәрдемдесті, қол ұшын берді. Ажарға жаман адам қарамайды, Істерді келген, кеткен санамайды. Басыңа іс түскенде, жаман досың, Б е р у г е а т қ ұ й р ы ғ ы н жарамайды (Шал ақын: Нар заман., 102). Ат құйрығын бұлады. Атқа отырып, бір жаққа кету, тездетіп жүру. А т қ ұ й р ы ғ ы н б ұ л а ғ а н, Қол жеткен жерін сұраған, Егескен жауы жылаған (Сүйінбай: Нар заман., 264). Ат майын сұрады. Мініс көлігі жоқ адамның ағайындарынан уақытша мінуге ат сұрады. А т м а й ы н с ұ р а п алған адам алған атын қайтарып беремін деген мерзімді уақытында иесіне аман-есен қайтарып беріп, рахметін айтады (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 3, 117). Ат омырауластыру. Ортаға шыққан екі атты адам аттарын омырауластыру арқылы қарсыласын сызылған алаңнан сыртқа шығарып жіберу ойыны (Қаз. этнография., 1, 247). Ат салып өтті. Ағыны қатты өзеннен атпен өтті. Қарасам үстінде қызыл шапаны бар, өн бойынан су сорғалаған (тасыған өзеннен а т с а л ы п ө т к е н екен) бір адам келіп тұр (З. Қинаятұлы, Көшпенді., 18). - Тәуекел ертең таң ағара Ертістен жадағайлау жерін тауып а т с а л ы п ө т е м і з, - дейді ағам (Бұл да, 152). Ат сауырын берді [көрсетті]. Бөлініп, басқа жаққа көшті, тастап кетті. Арқаға қарай көшермін, Ат құйрығын кесермін, А т с а у ы р ы н б е р е р м і н, Қарамасаң, ханым, қарама, Сенсіз де күнімді көрермін (Жиенбет жырау: Нар заман., 38). Ат сыншысы. Бәйге атын сынай (бағалай) білетін адам. Әкем қазақта а т с ы н ш ы с ы н ы ң атасы Толыбай деп отыратын. О заманда, бұл заман Толыбайдан асқан сыншы болған жоқ (С. Бақбергенов, Арғымақтар). Ат тағалау. Мініс аттың тұяқтабанына таға шегелеу ісі. А т т а ғ а л а у таулы-тасты күдір жерлерде аттың табанына тас батудан, тасырқаудан сақтайды (Қаз. этнография., 1, 248). Ат тарту. этногр. Ат жарысында көмбеге жақындап қалған атқа жанкүйерлерінің қиқулап дем беріп, сүйреп, демеу жорасы (Қаз. этнография., 3, 223). Аттыға жол, ауыздағы сөз бермеді. 1. Бабырап көп сөйледі, тіл мен жағына сүйенді. 2. Сөзге шешен, тілге жүйрік. Аттының аяғын, жаяудың таяғын алған. Қу, әккі. Аттың қара қапталынан. Бір нәрсенің өлшемі, мөлшері. Айтпа! Оның қырсығы а т т ы ң қ а р а қ а п т а л ы н а н (Ә.Нұрпейісов, Соңғы., 40). Ат тіс. Аттың тісіндей тіс, ірі тіс. Атына қамшы басты. Тұра шапты. Қамалға жақындай бере сарбаз а т ы н а қ а м ш ы б а с қ а н д а, бұл не істерін білмей, анадай жерде тұрып қалып еді (Ә.Оспанов, Жанқожа батыр, 20).