бас
Бас амандық садақасы. Жеке басы үшін берілетін садақа, пітір. Кешкілікті ауызашар, таңертеңгілікті сәресі дейді. Ораза уақытында мұсылмандар семьясының әрбір басына б а с а м а н д ы қ (пітір) с а д а қ а с ы н төлейді (Ана тілі, 26.04.1990, 6). Бас арқан. этногр. Тігілген киіз үйдің керегелері шалқайып кетпес үшін, оның (керегенің) бас жағына жуықтау жерінен айналдыра таңып тастайтын арқан (Қаз. этнография., 1, 413). Б а с а р қ а н тартылған соң үзік, туырлық жабылып, ту сыртынан белдеу арқан тартылады (Бұл да). Бас би. Дәрежесі (лауазымы) жағынан билердің ең үлкені; басты (негізгі) би. Бізге белгілі барлық дерлік деректерде Төле осы кездегі қазақ хандығының б а с б и і болғандығы жайлы айтылады (Н.Мыңбатырова, Төле би., 62). Бас жаққа барыспады. Ұрыспады, керіспеді, артық сөз айтылмады д.м. Тілімді тістеп әрең отырдым. Б а с ж а қ қ а б а р ы с с а м, жанымды да сұрайтын түрлері бар (Ж. Кәрменов, Ғашық., 18). Бас жоқ, көз жоқ. Еш нәрсенің байыбына бармай, еш нәрсеге қарамай. Бас жүн. Қойдың бас терісінің жүні. Қойдың дене мүшесіне қарай жүн: б а с ж ү н, бауыр жүн, мойын жүн, пұшпақ жүн, тірсек жүн болып бөлінеді (Ж. Қоқанова, Түк және тірі., 11). Бас жылқышы. Жылқышылардың басшысы. Төренің бұлайша бір қиырға бұра тартқаны оның бір өзі мен қос ағасы – б а с ж ы л қ ы ш ы с ы н а ғана белгілі еді (К.Сегізбаев, Беласқан, 109). Бас ие. Үйдің иесі, күйеуі. \≈ Б а с и е ң аман болсын! (М. Мақатаев, Дариға-жүрек, 68). Басқан ізіне алмады. Бәрінен де жоғары қойды, ешкімге теңгермеді. Құлдығым, жібек құндызым, Құлыным, құйттай жұлдызым. А л м а й м ы н б а с қ а н і з і ң е, Басқаның тәтті мың қызын (Қ.Шаңғытбаев, Арма., 21). Б а с қ о с т ы . Қ о с ы л д ы , ү й л е н д і . Жалғыздық қинаған болар, өткен жылы бір адаммен б а с қ о с ы п т ы (З. Қинаятұлы, Көшпенді., 51). Бас сарашы. Бас редектор. Қазақта б а с с а р а ш ы н ы ң орынтағына отырып көрген жандар аз емес (Б. Омарұлы, 11-ші Қаламұш). «Ана тілі» газетіне б а с с а р а ш ы боламын деп ол ойлаған жоқты (Бұл да, 54). Бас салым. Ең басты (үлкен) салым. Көкпар тартысына бауыздалған баспақ (бұзау) тасталып, б а с с а л ы м ғ а он түйе, жүз қой сыйлық берілген (Қаз. әдеб., 23.03.1990, 5). Бас сауға сұрады. Жеке басына амандық тіледі. Дұшпаннан б а с с а у ғ а с ұ р а п, әрең дегенде жаны қалды (Б. Адамбаев, Ақбөбек, 31). Бас сүйексіздер. зоол. Төменгі сатыдағы ұсақ жәндіктер. Олардың бас сүйегі болмайды. Б а с с ү й е к с і з д е р Жерорта теңізінде, Атлант мұхитының Европа және Африка жағалауында тіршілік етеді (ҚСЭ, 2, 190). Бас сүйектілер. Жоғарғы сатыдағы жәндіктер. Олардың бас сүйегі болады (ҚСЭ, 2, 190). Бастары піспеді. Бастары қосылмады, сыйыспады. Балалары сабаққа отырса б а с т а р ы п і с п е й, жалғыз столға таласады (Жетісу, 28.09.1984, 4). Бас тауықта. Тауық алғаш шақырған кезде, таңсәріде. – Көтер басыңды, Раздан. Маған келгенің шын болса, мен ұры түнде есік ашып, б а с т а у ы қ т а шығарып, салады екен деп ойлама! (Е. Рахимов, Тентек., 61). Бас терісі аузына түсті. Түнерді, тұнжырады. Бетінің түгі шығып, әкесі өлгендей, б а с т е р і с і а у з ы н а т ү с і п кетіпті (Ж. Аймауытов, Шығ., 161). Баспақов – онсыз да иті қырын жүріп, б а с т е р і с і а у з ы н а т ү с і п келе жатқан адам (Р. Тоқтаров, Ғасыр наны, 208). Бас терісін аузына қаптады. Ұрысты, балағаттады, боқтады. Ал қала адамдары болса, аялдамада тұрған бес-алты мунутына шыдай алмай автобус шопырының б а с т е р і с і н а у з ы н а қ а п т а й д ы (О. Бөккев, Мұзтау, 247). Бас тоғыз. этногр. Бәйге, қалыңмал және айыпқа байланысты берілетін тоғыздардың ішіндегі ең көрнектісі (Қаз. этнография., 1, 416). Б а с т о ғ ы з д а н кейінгі тоғыздар өзінің құндылығы мен құрамы жағынан төмендей береді (Бұл да). Бас тоқсан. Күз айында болатын алғашқы тоқсан. Ашық күндері аңқиыпсаңқиып тұратын сол биік шың кәзір б а с т о қ с а н н ы ң бұлыңғыр ауасында көз ұшында әзер-әзер қылаңытады (Ә. Нұрпейісов, Соңғы., 158). Бас үйретті. Асауды жуасытты, асауға бас білгізді. \≈ Тайыма б а с ү й р е т і п, мініп алдым. Басы бәйгіге тігілді. Ел-жұрты үшін өзін құрбан етуге бекінді. Ел-жұрты үшін б а с ы б ә й г і г е т і г і л г е н асыл ұрқым! (М. Мағауин, Аласапыран, 2, 52). Басы бүлік. Сотқар, шатақ, тыныш жүрмейтін (адам). Бірақ б а с ы б ү лі к т і біржола бұғаулап, бос ноқтаны темір кісенмен алмастыратын дүлей күш бар (М. Мағауин, Аласапыран, 2, 113). Басы кеудесіне домалады. поэт. Басы еңкейіп, салбырады; мөлиді. Секемі күшті шофер бала да өңі сынып, к е у д е с і н е б а с ы д о м а л а п мөлиді (Д. Досжанов, Жолбарыс, 63). Зейнеп бара-бара бойын тіктеп отыра алмай б а с ы к е у д е с і н е д о м а л а п, бұлғақтап, ауып түсер болған соң еркектер еріксіз тізгін тартты (Бұл да, 154). Басы қарайтылды. Басына күмбез орнатылды, ескерткіш қойылды. Осы соңғы келуінде б а с ы қ а р а й т ы л м а й жатқан Төремұрат батырдың қасынан әлгіндей күмбезді кесенені көреді (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 251). Басымды ауыртпа. Басымды қатырма, мазамды алма д.м. Басына бұғалық түсті. Біреудің ырқында кетті, еркінен айырылды. Мұндай үкімді б а с ы н а б ұ ғ а л ы қ т ү с к е н екеуі ғана емес, делеңдеп тұрған мына даңғой көпшілік те күтпеген сияқты (Лен. жас, 16.06.1981, 4). Басына қосақ. этногр. Айыпты адам төлейтін, үш тоғыздан басқа «бас биге» деп беретін бір ірі қара мал. Сондай-ақ, оған қосымша «б а с ы н а қ о с а қ» деп бас биге бір ірі қара, «соңына тіркеу» деп одан кейінгі биге бір ұсақ мал бергізген (А.Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 1, 137). Басынан атқарды [өткізді]. Өз басынан өткерді, өз басынан кешті. Басынан [бастан] аттады. Ескермеді, елемеді, санаспады д.м. Басынан аяғына дейін. Барлығы, түгел. \≈ Олардың б а с ы н а н а я ғ ы н а д е й і н түгел қатысқанын білдік. Басынан не кешпеді. Бәрін де басынан өткізді, көрді. - Әрекеңнің б а с ы н а н н е к е ш п е г е н?! Бәрін де кешкен (Б. Соқпақбаев, Таңд., 406). Басынан таяқ ажыратпады. Ұдайы ұрып-соқты, сабады. Б а с т а р ы н а н т а я қ а ж ы р а т п а й, қаққанда қанын, соққанда сөлін алып отыру керек (Ө.Қырғызбаев, Қырда., 85). Басынан тоқай алды. Ойыннан ұтылған баланың басын шертіп жазалады. Мұғалім жоқта ол ойнаған болып, б а с ы м н а н т о қ а й а л ы п, құлағымды созып, істемегенді істейді (Б. Соқпақбаев, Балалық., 66). Басына шапты. Басына көтерілді. Бүкіл денемді қан лап етіп б а с ы м а ш а у ы п, көз алдым тұмандана қалды (А.Мекебаев, Алапат, 171). Басын қарайтты. Басына күмбез орнатты, ескерткіш қойды.. «Ананы бұзып, екі-үш күн ішінде Төремұрат батырдың б а с ы н қ а р а й т ы ң д а р» деп бұйрық береді (Қ. Тоқмырзин, Керзаман, 3, 251). Басын тоқпақтады. Ойбай салды, ашуланды, ызаға булықты. Кішкентайымды емізуге ғана келіп ем, кешеуілдеп қалдым. Бригадиріміз б а с ы н т о қ п а қ т а п жатқан шығар (Жалын, 1973, 6, 83). Басыңа құт қонсын! Бақыт дарысын, сәті түссін! \≈ Б а с ы ң а қ ұ т қ о н с ы н, қарағым! Басыңа шайнап жақ. Бермесең одан әрі, құрып кетсін д.м. – Ондай ақылдарыңды б а с т а р ы ң а ш а й н а п ж а ғ ы ң д а р! – деді ашулы қауын иесі (Т. Дәуренбеков, Сүмбіле, 77). Басып озды. Қуып жетіп, озып кетті; артқа тастады. \≈ Американы б а с ы п о з а м ы з» дегенімізге қанша уақыт болды.