бір
Бір адым жер. Жүрген кездегі екі аяқтың аттау (басу) қашықтығы; 60-70 см, мөлшеріндегі ұзындық. Бір айдың жүзі болды. Бір айдай уақыт өтті. Шүйінші беруіңе болады. Жездең, міне, б і р а й д ы ң ж ү з і б о л ы п қалды, жынды суды ұрттап алмайды (Қаз. әдеб., 07.12.1973, 4). Бір арқа [отын]. Арқаға салып көтеретіндей мөлшер. \≈ Б і р а р қ а о т ы н көтеріп әкелді. Бір арнаға келіп тоғысты. Бір жерден шықты, бірдейлесті. \≈ Ойымыз б і р а р н а ғ а к е л і п т о ғ ы с т ы. Бір атары бар. Әлі қартая қойған жоқ д. м. – Иә, шалдардың аузын алу керек. Сыры кетсе де, сыны кетпеген кәрі тарландар емес пе? – Кәрі дейсіңдер, б і р а т а р ы б а р шалдар ғой (Ә. Сарай, Атырау, 7). Бір аттам [жер]. Бір ғана аттайтын қашықтық. Бір аттам [аттап] шықпады. Ешқайда бармады, орнынан қозғалмады. Бір асқа алғысыз. Түкке тұрмайтын, еш нәрсеге жарамсыз. Бір аяқтай [ас]. Бір ғана аяқ боларлық, бір ғана аяққа сыйарлық. Бір бармағы бүгулі жүреді. Қу, сұм, сұмырай, арам. – Сіз білмейсіз ғой, оның б і р б а р м а ғ ы қашанда ішіне қарай б ү г у л і ж ү р е д і. Оны жалпақ тілмен айтқанда арамза десе де болады (Т. Әлқанұлы, Тірліктен., 220). Бір бауырлық. Қысқа қашықтыққа шабарлық. – Көке, аттарыңыздың қайсысы жүйрік? – Торының б і р б а у ы р л ы ғ ы бар білем, - деді әкесі (Ж. Түменбаев, Қардағы ізд., 102). Бір дем… Енді б і р д е м әрі, б і р д е м бері болып жатқан адамнан несіне қызғансын (Т. Нұрмағамбетов, Дарияның арғы., 115). Бір дөңдік. Қауқары, күші бір дөңге ғана жетерлік (ат). Дөң асырмастың (ат) халы көп болса б і р д ө ң д і к, бір қырқалық қана (Балдырған, 1978, 11, 13). Бірдің айы. көне. Ақпаннан кейінгі ай; наурыз. Ай аттары да өзіндік атаулармен аталады. Мыс.: 1-ай – ақпан, 2-ай – б і р д і ң а й ы… (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 1, 71). Б і р д і ң а й ы қалың қар жамылып, қақаған аяз құшақтай келді (Қ. Мұқажанұлы, Ортеке, 152). Бір езу. Бұрғанға көнбейтін (ат). Бір емес, екі емес. Бірнеше рет (айту). Осы сөзді кеше Әубәкір аулындағы бір жиында да б і р е м е с , е к і е м е с жаңағы қария айта берген екен (Жұлдыз, 1974, 8, 42). Бір жасап қалды. Мәз болды, қуанды. Сусамырға қарай бет алғанда қалың елмен жалғасып, туыстарымен табысып өздерінше б і р ж а с а п қ а л а д ы (Қаз. әдеб., 30.03.1973, 1). Бір иін су. Онша көп емес су (О. Нақысбеков, Ауысп. говор., 110). Бір кәлем. жерг. Бір уыс, бір шөкім. Бауырында шашырған б і р к ә л е м шөп жоқ, күннен-күнге басылып, отаулана шөккен шошақтың төбесі желге қопсымай, суағарланып жаншыла түскен (С. Жүнісов, Ақан сері, 2, 35). Жамантұз жақ беті сортаң, изен мен сасыр, кей жерінде мия өскен ащылы, сортаңды жерде ұзақ қыста б і р к ә л е м қар жатпайды (С. Жүнісов, Жапандағы., 56). Бір кем дүние. Жетпей жатқан зәру нәрсе. «Қызым өсіп жатыр, б і р к е м д ү н и е н і түгендеудің бір жолы осы шығар» деп өзін-өзі жұбатады (М. Құдайқұлов, Құпия., 87). Бір көрмеге. үст. Бір көргенге д.м. Өзі б і р к ө р м е г е желқабыз, елпілдепжелпілдеп қалған адам (М. Сүндетов, Ескексіз қайық, 43). Бір қадам аттатпады. Ешқайда шығармады. Бір қос жер. Кішкене ғана егіндік жер. Бір қырқалық. Шамасы бір ғана қырқаға жетерлік (ат). Дөң асырмастың (ат) халі көп болса бір дөңдік, б і р қ ы р қ а л ы қ қана (Балдырған, 1978, 11, 13). Бір ноқаты кем. Ақыл-есіне аздаған ауытқушылығы бар (адам). «Б і р н о қ а т ы к е м адам ғой, осыған қалай қосылып қалдым» деп те ойлады (Т. Әлімқұлов, Сырлы наз, 290). Бір ошақ жан. Бір үйлі жан. Біреулер бітеу жасалған, орта дәулетті б і р о ш а қ ж а н еркін сиярдай, көтерме деп аталатын шағын киіз үйлерін арба үстінен көтеріп алып, сол қалпында ойпатқа апарып тікті (М. Мағауин, Аласапыран, 46). Бір реттік. жаңа. Бір жолы ғана пайдалануға болатын. Облыстық мәслихат базарларда б і р р е т т і к (одноразовый) талонмен сауда жасайтын жеке тұлғалардан алынатын салықтың құнын 2003 жылдан бері өзгерткен жоқ (Айқын, 30.05.2009). Бір сан қол. этногр. Он мың қол. Жаугершілікте б і р с а н қ о л д ы бастар батыры Қангелдіден айырылып қалды (Ж. Тұрлыбай, Райымбек., 1, 38). Бір сәрі. көне. Он мысқал ауырлық (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 1, 73). Бір сұмдық. Бұрын кездеспеген, ерекше. Тағы жа жалғыз. Іші б і р с ұ м д ы қ күйге енеді (Қарақат тер., 121). Бір сүйем. Басбармақ пен сұқ саусақтың ашқандағы аралығы, яғни 15-18 см мөлшеріндегі ұзындық. Б і р с ы п ы р а с ы . К ө б і , б і р а з ы . Кластардың б і р с ы п ы р а с ы н әктеп, сырлап жатса, бір жағында курсқа келгендер оқиды екен (Т. Дәуренбеков, Сүмбіле, 30). Бір тақта жер. Егін егілетін аз ғана жер (О. Нақысб. Ауысп. говор., 110). Бір төбе. Жөні бөлек, ерекше. Тоншалбар, тұмақ түрлерінің өзі б і р т ө б е (Қ. Толыбаев, Бабадан., 225). Бір уыс болды. Бүрісті, қорықты. – Қашанғы б і р у ы с б о п отыра береміз, қимылдамасақ болмас, - деп атына қонды (Қ. Ботбай, Егіз., 8). Бір ұрт. Қисық, қыңыр (мінез). Кейбіреулер «Ой, бала-шағаның алдында тамағымды ауыртып нем бар» деп кісімси, б і р ұ р т түсінікпен шектеледі (Қаз. әдеб., 18 окт. 1974, 2). Бір ұрттау. Қисықтау, қыңырлау. Оның б і р ұ р т т а у мінезі болатын. Мені тым салқын қарсы алды (Б. Майлин, Таңд., 473). Бір үйлі өсімдіктер. бот. Аталығы да, аналығы да бір өзінде орналасқан өсімдіктер. Б і р ү й л і ө с і м д і к т е р г е қайың, емен, қарағай т.б. жатады (ҚСЭ, 2, 561). Бір шаригі жетпейді. Ақылы аздау; кем ойлайтын. Кілең боркемік, босбелбеу, б і р ш а р и г і ж е т і с п е й т і н, жетесіз, төменшік жігіттер (Қаз. әдеб., 15.08.1975, 3). Бір шатағы бар. Жасырын көңіл қосқан, ашына. – Мына әнші жігітпен б і р ш а т а ғ ы б а р дейді. – Қой-қой, келін, ол бос сөз. Құлағыма енбейді (Қ. Аманжолов, Шығ., 2, 127).