жер
Же р ауд а р ы л у ш ы . Ж е р аударылған адам. Сізден Жылқайдаров Рысқұлды ж е р а у д а р ы л у ш ы арестанттар тобына жатқызып, оның түр-түсі жөнінде мәліметтер алуыңызды сұрайды (Ш. Мұртазаев, Қызыл жебе, 207). Жер бесік. ф и л о с. Адамның дүниеден өткеннен (қаза болғаннан) кейінгі ғұмыры. Қазақ ұғымында адам ғұмырының өлшемі ретінде «ағаш бесік» пен «ж е р б е с і к т і ң» аралығы алынады (Ата салты., 121). Жерге берді. Жерледі, көмді. Әуелі өлген адамдарды жерг. е б е р у д і ұйымдастырады (Қ. Исабаев, Серт, 37). Жерге қазық қып қағып жіберейін бе! Жоқ қылайын ба! д. м. - Әліңе қара, шірік неме! Кіммен ұстасып тұрғаныңды білемісің?! Тұрған жеріңде жерг. е қ а з ы қ қ ы п қ а ғ ы п ж і б е р е й і н б е осы! (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 74). Жер жаннаты. п е р и ф р. а) Жетісу д. м. Ж е р ж а н н а т ы десе дегендей Жетісу алқабы түгел гүлденген (С. Жүнісов, Заманай, 30). Ж е р ж а н н а т ы Жетісу өңірі табиғи ресурстарға бай (Жетісу, 08.07. 1999, 1). ә) Алтай д. м. Ж е р ж а н н а т ы Алтайдың ерке сұлуы – маралын кім білмейді (Ана тілі, 08. 04. 1999, 14). Жер иесі. Жердің пірі. Ж е р и е с і – Зембіл, жел иесі – Желікпе, от иесі – Өтеген, су иесі – Сүлеймен (Ә. Ыдырысов, Тұлға., 225). Жер майы. зат. Біреудің иелігіндегі жерді үақытша пайдаланғаны үшін алынатын салық (Қаз. этнография., 2, 358). Жер орталаған. Жер орта жасқа (40-45 жас) келген. Жұрттың соңында иір таяғымен тұмсығының астын тықылдата түртпектеп, ж е р о р т а л а ғ а н бір соқыр кісі де тыпың қағып келе жатты (Ж. Қорғасбек, Жынды., 7). Жер өлшеуші. Жер көлемін өлшейтін, мөлшерлейтін маман (геодезист). Оған өздерінен бес шақырымдай жердегі ж е р ө л ш е у ш і л е р г е тез жетіп, солардың рациясы арқылы ауылға хабар беруді тапсырды (Ұ. Доспанбетов, Шығ., 4, 331). Жер өңдеу. Егістік жерді жыртып, тырмалап, егін егуге дайындау. Жер табандатты. Жер етті, масқарасын шығарды. Осындай дағдарыстағы ел бұл жолы Жоңғарларды ж е р т а б а н д а т а жеңіп, желпініп қайтты (Ж. Ахмади, Айтұмар, 337). Жер тартып кеткендей. Кенеттен жоқ болды, жоғалды. Осы маң сияқты, осы маңда бір сай сияқты, ж е р т а р т ы п к е т к е н д е й, ұшты-күйді жоқ (Ә. Тарази, Тасжарған, 203). Жер таянған шақ. Қартайған, жасы келген кез. Жас болса жетпістен асып ж е р т а я н ғ а н ш а ғ ы н д а ағайынжекжаттардан шалғай отыру да қияпат екен (Жалын, 1975, №2, 60). Жер тәңірі. п е р и ф р. Адам д. м. Біз ғой, қит етсе адамбыз, ж е р т ә ң і р і м і з деп кеудеге ұрамыз (Ә. Нұрпейісов, Соңғы., 153). Жер телімі. Жеке адамға бөлініп берілген жер (Бекітіл. термин., 36). Жер томпайтты. Қайтыс болды, өлді. Үлкендердің бәріне де медеу болып, қуаныш әкелген Қамқа жасқа толып талпынып отырғанда ж е р т о м п а й т т ы (Е. Рахимов, Тентек келін, 43). Жер ұшық. Жермен, топырақпен ұшықтаған ұшық. Ауру-сырқат түрлеріне қарай оларды ұшықтау тәсілдері де әртүрлі болады. Яғни ол ж е р ұ ш ы қ, су ұшық, от ұшық сияқты бірнеше түрге бөлінеді (А. Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 3, 26). – Алеке, ойпырымай, әйтеуір, аяқ-қолыңыз сау ма, қатты құладыңыз-ау! – Ж е р ұ ш ы қ жасайық, етіңіз ауырып қалған шығар, ауыртпалығын жер көтерсін (М. Айымбетов, Құмөзек., 37). Жер үй. Бір қабатты жеке үй. – Сіздер ж е р ү й д е тұрасыздар ма? – Иә (Жетісу, 11. 12. 1998, 4). Жер шолу. Қоныс болар жерді байқау үшін немесе жайлау шөбінің өскенөспегенін білу үшін алдын ала барып, жер аралап қайту (Қаз. этнография., 2, 453).