көз
… 2. Аттың шашасының жоғарғы жағына сіңір мен сүйектің арасына жиналған сары су. «К ө з» екі қалтадан тұрады. Томпайған ісікке үшкір бізді тықсаңыз сары су ағып кетеді (Алматы ақшамы, 13. 11. 1991, 3). Көз аңғалағы. Көз орналасқан бас сүйек шұңқыры. К ө з а ң ғ а л а ғ ы н а н моншақ-моншақ жас төгіліп, төмен қарай сорғалап жатыр (Лен. жас, 19. 05. 1981, 3). Көз ауруы. мед. Көзге вирус түскендіктен болатын жұқпалы ауру. Олардағы ең жиі кездесетін ауру – к ө з а у р у ы мен өкпе ауруы еді (ҚСЭ, 7, 524). Көз жылты. сөйл. Жанар. К ө з ж ы л т ы н д а ызғар тұтанғанда әлгі жирен қылдар қадаулана қалды (С. Сматаев, Алғашқы., 49). Көз көрген. Бұрыннан таныс, бірге өскен. Сыр мінез, к ө з к ө р г е н деген қандай жақсы (Б. Дәулетбаев, Парыз, 38). Көз моншақ. Көз тимесін деген ырыммен кішкентай ақ тастан көз қондырылып жасалған моншақ (Қаз. этнография., 2, 617). Көз салды. этногр. Жасалған заттарды өрнектеу үшін оған түрлі түсті тастан, меруерттен көз орнатты (Ә. Тәжімұратов, Шебер., 78). Көз тағалады. сөйл. Көз байлады, сыйқырлады. – Сыған ғой, – деді әлгі кісі ақырын ғана. Алдап сатып тұрған шығар. Бұлар к ө з т а ғ а л а й д ы дейді ғой (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 215). К ө з т о я т т а т т ы . Ра х а т т а н ы п қызыға қарады. Көшеге кеудесінде жаны бар жанның бәрі шығып, генералгубернатордың сарайына қарай жылжыған шеруге к ө з т о я т т а т ы п тұрды (Қ. Тоқмырзин, Керзаман, 3, 12). Көз түсу. в ет. Аттың аяғында болатын ісік ауруы. Міне, осы орайда төрт түліктің төресі саналатын жылқы малы жиі ұшырайтын кейбір «тышқаншық», «шеміршек», «құм қата», «к ө з т ү с у» тәрізді ауруларды емдеудің ұлттық әдістеріне көңіл аударайық (Алматы ақшамы, 13. 11. 1991, 3). Жылқының аяғында «к ө з т ү с у», әсіресе, бәйгіге қосатын жүйріктерде жиі ұшырасады (Бұл да). Көз ұшығында. Көз ұшында, алыста. – Жүріп келеміз, – деді Ай-шешек. – Артқы, к ө з ұ ш ы ғ ы н д а ғ ы үйлер де қозғала бастады (М. Мағауин, Аласап., 36). Көз ұясы. а н а т. Көз шұңқыры, көз аңғалағы. Бірақ к ө з ұ я с ы әлі бір қалыпты, үңірейіп, төмен түскен жоқ (М. Мәжитов, Аманғали, 41). Көзі айызданды. жерг. Көзі бақырайды, көзі шарасынан шықты. К ө з і а й ы з д а н ы п, ауласынан Калугин шыға келгенде одан арыға ешқайсысының жүрегі дауаламай, дүркіреп кеп, қашып бермесі бар ма? (Ұ.Доспанбетов, Ел есінен, 252). Көзі боталады. Екі көзіне мөлтілдеп жас келді. Бар болғаны жүрегі жылап, к ө з і б о т а л а п, қамығып, айналасына құр жалтақтайды (К. Ахметбеков, Қыранқия, 166). Екі к ө з і б о т а л а п, кейпі соншалықты аянышты боп кетті (С.Мұратбеков, Дос ізде., 172). Көзі жасты. Көзінде жас бар, жылаған. Бірін сүйеп, біріне сүйенген к ө з і ж а с т ы келіншектер жөн сұрасып, бір кезде жаяу әңгімеге көштік (Б. Нұржекеев, Күй толғақ, 45). Көзі көкшиді. Көзін жоғары көтерді, көзін көкке қадады. – Өзім де талай ұстап едім,– деді Әбіл к ө з і к ө к ш и і п (Б.Қыдырбекұлы, Маздаған шырақ, 69). Көзі қысықтау. Көзі сәл ғана қысық. Денесі мол пішілген, к ө з і қ ы с ы қ т а у, селдір мұртты Абыл да келген (Ұ. Доспанбетов, Шығ., 4, 34). Көзін алдады. Байқатпады, білдірмеді, жасырды. Теріс деп таласқансып шындасады, Бірі оқып, кейде бірі тыңдасады. Қапыда балалардың к ө з і н а л д а п, Сөйлесіп қабағымен ымдасады (Шәкәрім, Шығ., 355). Көзіне құм тықты. Құртты, жойды, жоғалтты. Мақсұтың болса орынсыз, Сілкініп жүріп сыға бер. Жолдасың болса тойымсыз К ө з і ң е қ ұ м д ы т ы ғ а бер (Шәкәрім, Шығ., 92). Көзінен бір-бір ұшты. Жоғалды, құрып кетті. Жыртық тон, қырық жамаулы, ескі болды, Тастадық төмен тартқан ішкі жолды. Қой еті б і р-б і р ұ ш т ы к ө з і м і з д е н, Бұл жолғы ырзық, несіп ешкі болды (Мәшһүр Жүсіп, Шығ., 4, 153). Көзін жастады. Жылады, көзінен жас ақты, еңіреді. Мойнын созып, бөксесін кейін тастап, Ұмтылып, босағаға басын жастап. Көзінен аққан жасын көрген жандар Ес қалмай жылайды екен, к ө з і н ж а с т а п (Мәшһүр Жүсіп, Шығ., 4, 107). Көзін көкшитті. Жанын шығарды, азап көрсетті. Осыдан қолымдағы немерем оқуын бітіріп келсін. К ө з і ң д і к ө к ш и т е р м і н! (Р. Отарбаев, Біздің ауыл., 326). Көзінің алды тұмандады. Басы айналып, көзі қарауытты. К ө з і н і ң а л д ы т ұ м а н д а н ы п тұр. Жақынды да, алысты да көре алмайды (Ж. Әлмашұлы, Тар дүние, 468). Көзінің бұқасын шығарды. Көзін алартты, жаман көзбен қарады (Х. Есенжанов, Ақ Жайық, 2, 613). Көзінің итімен қарады. Жек көріп, ала көзімен қарады, жақтырмады. Ертеңіне Бөбек таразы басына келгенде Мұқтас оған к ө з і н і ң и т і м е н қ а р а д ы (Ә. Сараев, Тосқауыл, 115). Көзің ағарғыр! [ағарсын]! Көзіңе ақ түсіп, азап көргір д.м. қарғыс. Көзің аққыр! [шыққыр]! Көзіңе бір нәрсе тиіп, ағып түскір д.м. қарғыс. Көзің ашылмасын! Жылаудан арылма, көп жыла д.м. – Тілеуің құрсын, к ө з і ң а ш ы л м а с ы н! (Жұлдыз, 1974, №8, 61). Көзіңе көк шыбын үймелегір! Қиыншылыққа тап болғыр, азап шеккір д.м. қарғыс. Көзіңе топырақ құйылсын. Өліп қал, жер жастан д.м. қарғыс. Мұның қатын-баласын аң етімен асырайтынын көре алмайтын, к ө з і н е т о п ы р а қ қ ұ й ы л ғ ы р л а р көбейді (К. Сегізбаев, Жап-жасыл., 6). Көзіңе шел қаптағыр! Көзіңді шел бассын, көзің көрмей қалсын д.м. қарғыс. Көзіңнің оты өшкір! Көзіңнің нұры тайып, жанарсыздан д.м. қарғыс. Көзің шайдай ашылсын! Денің сау болсын, жазылып кет д.м. ізгі тілек. Көзі өлген балықтың көзіндей. Бедірейіп қалған, бозарып кеткен (көз). Мектепке келсек, мұғалімдеріміз: «К ө з д е р і ң ө л г е н б а л ы қ т ы ң к ө з і н д е й болып алып, дым оқымайсыңдар» деп ұрсатын (Б. Омарұлы, Қаратерең., 107). Көзі шарадай жанды. Көзі жайнады, көңілденді. Қайта оралсам, Кәкеңнің к ө з і ш а р а д а й ж а н ы п, айқұлақтанып отыр (Жалын, 1974, №1, 57).