көк
… 2. ауыс. Шар болаттан жасалған, асыл; сапалы д.м. Мыс.: көк найза, көк сүңгі, көк кіреуке, көк семсер, көк сауыт т.б. Сүбедей баһадүр мен Жебе ноян жас батырларға арналған орданың рәсімді сыйлығы – болат дулыға, к ө к кіреуке сауыт, наркескен қайқы қылыштарын тапсырған (Е. Тұрысов, Темірлан, 153). Көк алма. Әлі піспеген алма. Қойшының баласы к ө к а л м а н ы кірш еткізгенде, ілгеріде қыр қазағының қауын деп асқабақ үзіп жегені жайында осы елге тараған бір анекдот қара торы қыздың аузына түсті (Т. Әлімқұлов, Туған ауыл, 77). Көк асық… Мына бір қоңыр өгіз – к ө к а с ы қ кәрі өгіз еді бейшара, өте сылбыр тартады (З. Иманбаев, Қос қайың, 382). Көк даңғыл. жерг. Өтпежел (сквозняк). Терезенің әйнектері, есіктің жақтаулары бүтін бе? К ө к д а ң ғ ы л соғып ауырып қалып жүрмей ме? (Ә. Тарази, Тасжарған, 100). Көк егіс [егін]. Арпа, бидайдан басқа егістер (тары, күріш, жүгері дақылдарының жалпылама атауы). Ол Шу бойынан тоған қаздырып, су жайып, ақ егіс, к ө к е г і с ектіртіп, төрт түлік мал айдаған (А. Жұмашев, Қалдаяқ ұста., 3). Бұл колхоз бойынша ақ егіс бар, к ө к е г і с бар – бес жарым мың гектар (Ш. Мұртаза, Не жетпейді?, 60). Біліп қойыңыз, к ө к е г і н г е жүгері, тары, қонақ жатады. Қолдан суғарылатын арпа ақ егінге жатады (Қаз. әдеб., 12. 09. 1975, 3). Көк жайқын. Көк жасыл алқап, кең дала. Осынау төбелердің ортасы алуан шөпті к ө к ж а й қ ы н алып алқап (А. Мекебаев, Жезтырнақ, 54). Күншығыс жақта көлемі кіші-гірім көлдей к ө к ж а й қ ы н жайқалады (Индер, 18. 06. 1970, 3). Көк жамбас. экспр. Бұтына сиіп қойып, іш киімі су-су болып жүретін (бала). – Мүмкін он төрт жасыңа дейін к ө к ж а м б а с болған шығарсың? – Болдым (Қ. Ысқақ, Ақсу., 219). Көк көздеу. Көзі көктеу (кісі). Жалт қарасам, ұзын бойлы к ө к к ө з д е у сары кісі күліп тұр екен (Қаз. әдеб., 01. 05. 1973, 4). Көк қарын Қарны құнарлы асқа емес, көк суға толы; аш. Соғыс жылы талай үй, дорба асыпты, Бөліп берген соларға мал, азықты. Азаматтар «к ө к қ а р ы н» елін сақтап, «халық жауы» атанып, қоштасыпты (Б. Ысқақ, Тастағы., 82). Күн ұзаққа нәр татпаған Көркемтай секілді к ө к қ а р ы н баланың кейпіне түсіп, бейшара қалып танытып отырған бізге қарап қойып үнсіз ғана тамағын береді (Б. Омарұлы, 11-ші қаламұш, 235). К ө к қ а р ы н б о л д ы . С у д ы к ө п ішкендіктен қарны қампайып кетті. Ол төбеден аққан суға тұншыға демалып тұрып, к ө к қ а р ы н б о л ғ а н ш а тағы да ұзақ сораптады (А. Мекебаев, Аңызақ, 72). Үйренген ат өзі де суды к ө к қ а р ы н б о л ғ а н ш а ішпейді (Саятшылық, 176). Көк қасқа машина. ЗИЛ-130 маркалы жүк машинасы. Жер апшысын қуырып, гүжілдеп тартып бара жатқан к ө к қ а с қ а м а ш и н а н ы ң үстінде аруананың сырық мойны сораяды (Ә. Нұрпейісов, Соңғы., 188). Көк қожасы [көк тәңірісі]. п е р и ф р. Бүркіт. К ө к қ о ж а с ы, көк тәңірісі бір өзім, менімен теңесер кім бар дегендей биіктің биігіне шырқап шығып алған (Б.Соқпақбаев, Таңд., 114). Көк найза [сүңгі, семсер] көне. Темірден жасалған найза (сүңгі, семсер). Найзаның жебесі болаттан, темірден жасалынады. Соған қарай ол «ақ найза» (ақ сүңгі), «к ө к н а й з а» (к ө к с ү ң г і) деп аталынады (Ата салты., 51). Көк пияз. Пияздың көбінесе сабағын пайдаланатын түрі. К ө к п и я з турап, қара бұрыш себілген сорпасы да аса дәмді екен. Қос кеседен сіміріп салғанымызда, бойымыз бусап, маңдайымыз жіпсіп кетті (С. Баязитов, Айдарлыда., 30). Көк сауырлады. этногр. Жылқы, есек терілерінен жасалған қалың былғары көк, жасыл түсті болатындықтан, сол былғарыдан аяқкиім (етік, мәсі, кебіс) тіксе, оны «көк сауырлады» деп атайды. Басында ақ жібек шәлі, аяғында к ө к с а у ы р л а ғ а н мәсі, көзі ойнақшып тұр (Жұлдыз, 1973, №2, 19). Сол заманда ерлерге қисық табан етік, әйелдерге к ө к с а у ы р л а п кебіс-мәсі тігеді (Лен. жас, 05. 07. 1972). Көк сауырлат. Көк сауыр былғарымен қаптату. Бір кезде к ө к с а у ы р л а т қ а н, күмістеткен үйрек бас ер осы үйдің төріне мың жыл бұрын ілінген күйі қала бергендей, қаусап тұр (Ғ. Мүсірепов, Таңд. шығ., 3, 93). Көк тәңірі. Ежелгі түсінік бойынша түркі елдерінің, оның ішінде қазақ халқының құдайы; күллі әлемнің жаратушысы. Қазақта к ө к т ә ң і р і н е табынудан қалған наным-сенімдер әлі күнге дейін сақталған (Қаз. этнография., 3, 168). Көк теңіз. Суы тұнық, көгеріп жатқан үлкен теңіз. Бұрын к ө к т е ң і з г е тор жайғанда ау көзін азын-шоғын балық қағатын (Ә. Нұрпейісов, Соңғы., 175). Көк тұқылдан. Ұстарамен қырылған сақал-мұртының көгеріп көрінуі, көгіс тартуы. Ерден бұл кезде қол айнаны алып, к ө к т ұ қ ы л д а н ғ а н самайын қырына бастап еді (Қ. Тоқмырзин, Үш кие, 46). Көк тұнжыр. зоол. Қаршығаның көкшіл сұр түсті түрі. Құсбегілер қаршығаны өз ішінен шәулі қаршыға, қара қаршыға, ақ тұнжыр, к ө к т ұ н ж ы р, сырғақ деп бірнеше түрге жіктейді (Ж. Бабалықов, Қырандар, 140). Көк шешек келгір. Көк шешек ауруына шалдыққыр д.м. қарғыс.