су
IСуасты наны. п е р и ф р. Борық. Мәселен, жалпақ жапырақты қоғаны алайық. Оның тамырында (борығында) қант пен крахмал көп. Оны «с у а с т ы н ы ң н а н ы» деп те атайды, өйткені қоғаның борығын отқа пісіріп жеуге болады, әрі ол керемет тәтті-ау (Ертіс өңірі, 78). Су аяқ. Бір жерге тұрақтамайтын, кезбе. Түні бойы ел адақтап жүрген с у а я қ естектің қайда құрығанын кім біледі (Ә.Кекілбаев, Үркер, 339). Судағы балықтай сезінеді. Өзін еркін ұстайды, қысылып-қымтырылмайды. Тарих, әдебиет, өнер, археология, этнография, т.б. осылардың қайсысына салсаңыз да Әлекең өзін с у д а ғ ы б а л ы қ т а й с е з і н е д і (Тоғызыншы шежіре, 187). Судан шыққан тышқандай болды. Мойнына су кетті, сүмірейді. Ғасырлар бойы өзі кеудесіне өзі жел кіргізіп келген мықтылар әп-сәтте с у д а н ш ы қ қ а н т ы ш қ а н д а й б о л д ы (Ж.Молдағалиев, Алғ. қоңырау, 53). С у д и і р м е н . С у д ы ң к ү ш і м е н жүретін диірмен. Қазір екі с у д и і р м е н і бар екі ауылдың барлыбайларының ғана әрқайсысында екі үйден қалған (Ә.Қалдыбаев, Таңд. шығ., 3, 111). Су егеуқұйрығы. зоол. Егеуқұйрық негізінен суда тіршілік ететіндіктен кейде ол осылай да аталынады. Саршұнақтарға құрылатын қақпандармен с у е г е у қ ұ й р ы ғ ы, атжалман, құмтышқан және қосаяқ сияқты кеміргіштерді аулауға да болады (Жетісу, 20. 03. 1971, 4). Су жорға. Төрт аяғын тең басқан, тайпалған жорға. Төрт аяғы бірдей жорғалайтын, алыс жолдарда жүрісінен жаңылмайтын жорға түрі с у ж о р ғ а немесе тайпалған жорға деп аталады (Қаз. этнография., 2, 423). Су қоймасы. Мол су сақтайтын арнаулы орын. \≈ С у қ о й м а с ы н жасауға қыруар қаржы кетті. Сумен соғу. жерг. Сумен ұшықтау. – Балаңа перінің салқыны тиген екен, күн батар шақта с у м е н с о ғ а м ы н, - деді бақсы (С.Мұқажанұлы, Ортеке, 181). Су мұрын. э в ф е м. Сиыр (Ә.Ахметов, Түркі тіл. табу, 10). Су пайғамбары п е р и ф р. Сүлеймен пайғамбар осылай да аталынады. Сонда осы ауылдың қарияларына с у п а й ғ а м б а р ы Сүлеймен көңілі қаласы, көк теңізді қара жерше басып жүре беретіндей көрінетін (Ә.Нұрпейісов, Соңғы., 249). Су реттегіш. Суды жинап, қажетіне қарай мөлшерлеп жіберіп отыратын құрылғы. Көпшілікке мәлім, Елбасының тікелей тапсырмасымен Оңтүстік Қазақстан «Көксарай» с у р е т т е г і ш і құрылысы өткен жылдың екінші жарты жылдығында бастау алған болатын (Егем. Қазақст., 03.03. 2009).
II
зат. этногр. Ою-өрнектің, кестенің сабағы, желісі. Кілемдердің негізгі өрнектері – «күмбез», ал жиектеріндегі өрнектері «қорған» деп аталып, оны бойлай күлгін түсті «с у» өрнегі жүргізіледі (Шаңырақ, 50). Мұндағы с у – кесте тіккенде, өрнек салғанда зер, алтын күміс, жіппен жіңішкелеп, сәндік үшін жүргізілген із (Қаз. әдеб., 03. 08. 1990, 13). Су жүгіртті. Екі өрнектің арасын байланыстырды, су жасады; су тартты. «Жиегіне алтыннан с у ж ү г і р т к е н» (Қаз. әдеб., 03. 08. 1990, 13). Су тартты. Кестені, оюды қатарлап, бір-бірімен жалғастырып орналастыру үшін бүкіл кестенің, ою тұлғасының желісін үзбей, ұластыра салды; су жүргізді.