тас
IТас барақ. Тастан қалап, араларын лаймен байланыстырып жасалған барақ (үй). Құтлық қаған Бөрілі таудың отын суы мол, күнқақты қойнауының бірінен т а с б а р а қ салдырып, қаған ордасы мен өзінің қосшыларын, қызметшілерін сонда қоныстандырған еді (Т.Зәкенұлы, Мәңгітас, 276). Тоныкөк келгенде қаған ордасы күзде тұрғызған т а с б а р а қ қ а отырды (Бұл да). Тас бастау. Тас астынан шығып жатқан баст ау. Бірнеше жердегі т а с б а с т а у д ы ң суы жылап ағады (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 148). Тас емшек. Сауылуы қиын, қатты емшек. Төрт жыл ескек тартқан қара кемпірдің тастай саусақтары т а с е м ш е к т і ң сүтін қақтап сауып алады (Ә.Нұрпейісов, Соңғы., 416). Тас қабырғалы. Тастан қаланған қабырғасы бар. Арнаулы күзетші, жасақтар оларды айдап алып келіп жұмысқа сап, түн бола жатуға ол т а с қ а б ы р ғ а л ы, темір есікті хизарларына қайтып апаратын (І.Есенберлин, Алтын орда, 1, 196). Тасқа түсу. сөйл. Сайлауға (тас салуға) түсу. «Қазақ баласы орысша хат білсін, орысша хат білмесе, т а с қ а т ү с у г е жарамайды» деген Закон бүгінге дейін болған емес («Қазақ» газеті ). Тас қуырдақ. Отқа қыздырылған тасқа қалап пісірген ет. Т а с қ у ы р д а қ та, көмбе мен қарын қуырдақ та – әлі темір ыдыстар тарамаған, есте жоқ ескі заманда шыққан тағамдар ғой (Қ.Жұмаділов, Дарабоз, 1, 214). Тас маңдай. Бейшара, сорлы. Осы уақытқа дейін ескі аурудың (рушылдықтың) вирусын таратушы т а с м а ң д а й л а р д ы ң өресіздігі көпке зиян (Ш.Мұртаза, Не жетпейді?, 35). Тас мешін. Құрғақшылық болып, аяғы жұтқа ұласқан мешін жылы. Беріректе т а с м е ш і н д е жұт болып, мал азайып, кешегі ұлы конфискеге атақты Көтенші мен Сары Ербол ғана ілікті (Т.Әбдіков, Өліара, 83). Тас мия бот. Мияның сабағы да, дәні де қатты түрі. Арай анадай жерде қара арпаның кәріқызы мен т а с м и я с ы н теріп отырған келініне әрең бұрылып, сау қолын көтеріп, алқор таяқпен бусап жатқан жерді салып-салып қалды (Ш.Мұртазаев, Мылтықсыз., 58). Тас пеш. Тастан қалап жасалынған пеш. Бір бұрышынан үлкен т а с п е ш орнатқан соң ертеңнен қара кешке дейін алысып-жұлыса берсең де даяр орын болып шықты (К.Сегізбаев, Беласқан, 253). Тас тақтайша. Тастан жасалған тақтайша. Нева өзенінің қара мәрмәрмен көмкерілген жағалау кемерлері таңғы тұманнан тершіп, т а с т а қ т а й ш а л а р ы н ы ң беттерінде бірін-бірі еріне қуалап, көздің жасындай ұсақ тамшылар қаптап жүр (С.Рахымбек, Айдында., 45). Тас тастам жер. Лақтырған тас жететіндей қашықтық. Шынында су бойына түскенше т а с т а с т а м ж е р болмаса да, оқ бойындай ғана жер еді (М.Разданұлы, Алтай., 229).
II
… 2. ауыс. Мүлде, тіптен. Баяғыдағы мектеп пәндерін т а с ұмытып қалыппыз, жадымызды жаңғырта алмай қиналдық (Ә.Асқаров, Таңд., 6).