тіл
Тіл тиегін ағытты. Шешіліп сөйледі. Түйткілсіз көңіл т і л т и е г і н а ғ ы т т ы ма, өзімді еркін ұстап, еркін әзілдестім (З.Шашкин, Доктор Дарханов, 16). Ол да менің әр жерімді бір басып түрткілеп, т і л т и е г і н а ғ ы т қ ы с ы келеді (Бұл да, 40). Тілі аузына сыймады. Қатты шөлдеді, шөліркеді. Қарның ашып, көзіңнің қарайғаны, т і л і ң а у з ы ң а с ы й м а й шөлдегенің – бәрі-бәрінің де қарымтасы бір сәтке өтеліп, жанкешті кәсібіңнің азабы қолма-қол ақталғандай сезінерің бар (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 4). Тілі күрмелді. Сөйлей алмай қалды, үн шығармады. Сөз десе судай ағатын небір шешендердің т і л і к ү р м е л і п қалған сияқты (М.Мәжитов, Аманғали, 78). Тілін сүйреңдетісті. Әңгіме қылды, өсек айтты; тілін безеді. Ал өзгелері т і л д е р і н с ү й р е ң д е т і с і п жатыр (А.Мекебаев, Алапат, 26). Тілін тістеді. Аузын жапты, үндемеді, үнін шығармады. – Е, балам, бізде не қылған жағдай, т і л і м і з д і т і с т е п күнелтіп жүрміз ғой (Қ.Әбілқайыр, Текес., 79). Еркің қайда, Сертің қайда? Ең шешуші кез келгенде, т і л і ң т і с т е п тұрып қалдың. Еңселім деп ойлаушы едім, Еркелеуші ем ерге балап, Ең шешуші кез келгенде Тұрып қалдың жерге қарап (М.Шаханов, Мәңгүрт., 100). Тілін шайнап сөйледі. Таза (анық) сөйлей алмады. Т і л і н ш а й н а п с ө й л е й т і н. Аздап бақай қулығы да бар (Б.Майлин, Таңд., 339). Тілінің бізін қадады. Тілімен түйреді, тілдеді, боқтады. Сәл аз дегені болмай қалса жүрген жерінде т і л і н і ң б і з і н қ а д а п, жүйкеңе ойнайды (Жалын, 1974, №1, 10). Тілінің тікені [уыты] бар. Біреуге тілін тигізе сөйлейтін, тілін сұғып алатын, қыршаңқы тілді (адам). Бұл ауылдың адамдары т і л і н і ң т і к е н і б а р, екі ауыз сөзбен екінің бірін шалқасынан түсіретін сөзуар жандар болып келетінді (Ж.Әлмашұлы, Тар дүние, 138). Егер жалғыз өзіңе тәртіп орнату қиынға түссе, өзің сияқты беделді, т і л і н і ң у ы т ы б а р ақсақал адамдарды көмекшіге ал (Ұ.Доспанбетов, Шығ., 4, 190). Тіліңе күйдіргі шыққыр. «Тіліңе күйдіргі шықсын» деген қарғыс. Тілің кесілгір! Біреуге қарата айтылған қарғыс. \≈ Тілің кесілсін, т і л і ң к е с і л г і р!