қара
Қара азық. Астық д.м. Соғыс зардабын елдің дендеп түсіне бастағаны да биыл жаз: қант-шай, қ а р а а з ы қ т ы ң көзі кеміді (Ә.Сарай, Атырау, 310). Қара ала қаз. Қаздың қара ала түсті бір түрі. Көл бетін жапқан қ а р а а л а қ а з бен қасқалдақ, сұқсұр менен сүңгуір, қарабай мен бірқазан, аққұтан мен көкқұтан, қамысы толы қырғауыл (Жұлдыз, 1966, №1, 122). Қара алтын п е р и ф р. Тас көмір д.м. Қ а р а а л т ы н шығарушы жер асты алыптарының мақтанышы – көмірлі Қарағанды (Халық мұғ., 15.05.1989). Қара аққұтан зоол. Қара түсті аққұтан. Алыстағы оңтүстіктен келетін экзотикалық қонақты – қ а р а а қ қ ұ т а н д ы (аист) да осы көлден [Қорғалжын] кездестіруге болады (Қазақстан пионері, 02.02.1972, 2). Қара арпа. Қауызынан арылмаған арпа, түктелмеген арпа. Анау тазалап отырған қ а р а а р п а ң н а н бір келі түктеп жіберіп, көже пісір, көршілерді шақыр (Ш.Мұртазаев, Мылтықсыз майдан, 58). Қара аспанды қапылтып. жерг. Қара аспанды төндіріп. Былайғы уақытта да қ а р а а с п а н д ы қ а п ы л т ы п жүретін неме, әсіресе осы жолы үйі өртеніп бара жатқандай үстіне емпелеңдеп кірсін (Ә.Нұрпейісов, Соңғы., 12). Қара балта. Ағаш кесуге пайдаланылатын қарапайым балта. Балтаның шеберлер ұстайтын жүзі өткір ақ балта, отын жаруға пайдаланылатын қарапайым қ а р а б а л т а, бір жағы шот, екінші жағы балта сияқты шотбалта деген бірнеше түрі бар (Қаз. этнография., 1, 397). Қара бытықана. жерг. Уақ қара шыбын; шіркей. – Тіпті әлі қ а р а б ы т ы қ а н а да көрінген жоқ емес пе? Балық та қоршуын қойған жоқ, түнімен бұрқақтап шығады (Ә.Сараев, Тосқауыл, 229). Қара жауын. Қара бұлт түнеріп келіп, нөсерлетіп құйып жіберетін жауын. \≈ Қ а р а ж а у ы н құйып тұр. Қара жер қойнына тапсырды. Қайтыс болған адамды жерледі. Оларды жазғытұрым күн жыли бастағанда ғана қ а р а ж е р қ о й н ы н а т а п с ы р а д ы (М.Құмарбекұлы, Жер иесі, 304). Қара жер қылды. Ұятқа қалдырды, ұялтты. – Бағып-қағып, тырнақтайынан қолда өсіріп ек шіркін. Қ а р а ж е р қ ы п кеткенін қарашы, қара жер болғыр (Б.Нұржекеев, Күй толғақ, 118). Қара жиде. Жиденің құмайтты, ыстық жерде өсетін түрі. Әсіресе қ а р а ж и д е н і ң гүлдегендегі иісі қандай? Бүкіл даланы жұпарға толтырып тұр (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 73). Қара жұт. Қыс бойы қар жаумай, шөп болса да, ішерге су таба алмай, шөлден қырылуы. Халқымыз жұтты ақ жұт, жақ жұт, қ а р а ж ұ т деп үшке бөлген (Халық сөзі, 03.05.2013, 10). Қара көк. ауыс. Атақты, даңқты; бай. Қ а р а к ө к жеті атаңнан болсаң дағы, Өзіңнен адал өткен құлың озар. От жағып, су тасыған құл мен күнің, Алдыңнан өте шығар салмай назар (А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 23). Қараса, шаһизада көркемдігі, Жігіт боп ол да жетті сегіз қырлы. Тұқымы қ а р а к ө к т і ң бір дегдар боп, Таңырқап, тамсанады көрген елі (Батырлар жыры, 6, 166). Қара көкірек. Жауыз, ешкімді аямайтын, имансыз. Қ а р а к ө к і р е к аяуды да білмейді. Әдемі қыз Барлыбай үшін көз құрты ғой (З.Шүкіров, Қиын түйін, 32). Қара қабырға. Малдың жауырын астында тұрған, қыртысы жоқ, еті аз бірнеше қабырғасы. Ас-тағамдар жүйесінде қ а р а қ а б ы р ғ а кәделі асқа қосымша ретінде сый табаққа салынбайды (Қаз. этнография., 449). Қара қа лмақ. Еділ бойындағы қалмақтар осылай аталады. Қ а р а қ а л м а қ, құба қалмақпен соғыс, ұранқаймен, шүршітпен қағыс тарапына да барып қайтатын (М.Мағауин, Екі томд., 2, 251). Қ а р а қ а л м а қ т а р, яғни Еділ қалмақтары сол маңдағы кіші жүз руларына қанды шабуыл жасады (Ж.Ахмади, Айтұмар, 398). Ақ білектің күшімен, Ақ найзаның ұшымен, Наркескен қылыш дүзімен, Он сан қ а р а қ а л м а қ т ы ң Жерін тегін алдым деп, Ойламай ақыл пішкенсің (Дулат Бабатайұлы: Нар заман., 217). Қара қарға. Қарғаның түсі қара қошқыл келген түрі. Қ а р а қ а р ғ а л а р Қазақстанның барлық аймағында кездеседі. Олар қорек талғамайды, кейде уақ құстардың балапандарын да жейді (Қаз. табиғ., 2, 385). Қара қатқақтанды. Жер беті тоңазып, қата бастады. Биылғы ұлудың қараөзек көктемі тоң торыс сыңай танытып, қ а р а қ а т қ а қ т а н ы п тұрып-тұрып, жер ағылтегіл жіпсіп берді (Лен. жас, 23.09.1976, 2). Қара құмырсқа. Құмырсқаның қара түсті түрі. Қала сыртындағы үйлерге мұнымен қатар қ а р а қ ұ м ы р с қ а немесе қызыл құмырсқалар да әуес келеді (Шаңырақ, 54). Қара құндыз. зоол. Түгі қап-қара, жылтыр құндыз. Көл маңында қылшық жүні күмісше жылтыраған бәті құндыз, қ а р а қ ұ н д ы з көп болған (Тың өлкесі, 10.07.1963, 3). Қара мөңке. Мөңке балығының қошқыл түсті бір түрі – Кілең таутан, қ а р а м ө ң к е, алабұға! Саған мүлделі құрып кеткен бе? (Ертіс өңірі, 93). Қара мысық осқылады. Қызғаныш оты ішін тырнады. Еділ жарының жанарындағы мөлтілдеген жасты көрді. Сол-ақ екен қ а р а м ы с ы қ қайта о с қ ы л а ғ а н (Қарақат тер., 60). Қара омыртқа. Ұзын омыртқа кейде осылай да аталына береді. Бұдан кейін ұзын омыртқа (қ а р а о м ы р т қ а) бөлінеді (Ана тілі, 21.02.1991, 6). Қара ормандай. Қалың, көп д.м. Қ а р а о р м а н д а й ауылдан қалғаны азып-тозған шағын көш (Ә.Әлімжанов, Жазушы, 63). Қара орыс. п е р и ф р. Тілін, ділін жоғалтқан қазақ д.м. Яғни, кәріс те емес, шүршіт те емес, өзіміздің қазақтар немесе «қ а р а о р ы с т а р» (Ә.Асқаров, Таңд., 126). Қара от. Шөл-шөлейтті жерлерде өсетін ащы шөптердің жалпы атауы. \≈ Қ а р а о т т ы негізінен түйе жейді. Қара су жүргізу. этногр. Қорғасын, күміс, мыс, күкірт бөліктерін қосып, ерітеді. Егеумен егеп, одан ұнтақ жасайды. Металл бетіне ойылған өрнекке (сызыққа) желім жағылып, соған әлгі ұнтақ себіледі де, киіз кесіндісімен ысқылайды (Ә.Тәжімұратов, Шебер., 78). Қарасы батты. Құрыды, жоқ болды. Су бетінде сеңдей соғылысып жүретін баяғы мол балықтың қ а р а с ы б а т қ а н (Б.Омарұлы, Қаратерең., 5). Қарасын жықты. этногр. Қайтыс болған кісіге тігілген қараны аза тұту мерзімі біткен соң, алып тастады. Қ а р а с ы н ж ы қ т ы деген қайтыс болған кісінің бата оқырын күту ақырласты, тіккен қарасын жықты, аза тұту мерзімі бітті деген сөз (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 78). Қара тал. Талдың бір түрі. Қабығы қара сұр түсті, сүрегі мықты болады. Халық шеберлері сала-сала боп тік өсетін қ а р а т а л д а н жасайтын киіз үйлер өте берік, шыдамды болушы еді (Мәдениет және тұрмыс, 1973, №3, 7). Қара тұнжыр. зоол. Тұнжырдың қара қоңыр түсті түрі. Қаршыға ақ тұнжыр, қ а р а т ұ н ж ы р, бұқатана деген текке бөлінеді (Ш.Айманов, Қыран). Қара түлкі. Түлкінің жүні қара түсті түрі. Қара тырқылдақ. зоол. Тырқылдақ құсының қара түсті бір түрі. Қ а р а т ы р қ ы л д а қ қ а ұқсаған ерекше бір құс бар. Оған күн сәулесі түссе-ақ болды қауырсыны құбылып көк түске, қою көктен көгілдір түске айналады. Міне, осы қасиеті оған көкқұс деген поэтикалық ат таққан (Алматы қорығы, 58). Қара тырнағына дейін. Түгі қалмай, бәрі, түгел. Қ а р а т ы р н а ғ ы н а д е й і н күйіп тұрғасын ба, ағасының «аналар» дегенінен басқа сөзін естіген жоқ (Ә.Нұрпейісов, Соңғы., 88). Қара тігу. этногр. Қаза болған адамның жасына қарай ақ, қара, қызыл түсті туды найзаның ұшына байлап, үйдің оң жақ белдеуіне қыстырып қою дәстүрі. Қ а р а т і г у д і ң екі мәнісі бар: ас бермек екенінің белгісі болса, екіншісі – әркім қараны көріп келсін, құран оқысын, оның сауабы өліктің рухына тисін дегені (Ата салты., 137). Қара уылдырық. Балықтың қара түсті уылдырығы. Ұлмекен керегінің бәрін тапқан, қызыл уылдырық, қ а р а у ы л д ы р ы қ, тресканың бауыры, қымыз, шұбат – бәрі бар (Ә.Тарази, Тасжарған, 49). Балықтардың қ а р а у ы л д ы р ы ғ ы, қызыл уылдырығы аса қымбат бағаланады (Қаз. этнография., 1, 402). Қара шәйнек. сөйл. Шәугім. Бұл кезде Валя кемпірдің шойын пеші гулеп жанып, үстіне қойған қ а р а ш ә й н е к бу атып тұрады (Д.Досжанов, Жолбарыс., 6). Қара шешек. мед. Шешек ауруының ең ауыр түрі. Ақлимажан тағы да хабар жіберіпті. Ауылдарында қ а р а ш е ш е к бар көрінеді (Ғ.Мүсірепов, Таңд., 3, 566). Қара шіре. зат. Мақта өсімдігінің ауруы. Мақтаға «қ а р а ш і р е н і» түсіретін мақта биті, орысша тля (Ақ алтын., 80). Қанша мол өнім алғанымен қ а р а ш і р е болған соң мақта бағасы өте төмендейді (Бұл да, 81).