қос
Iзат. Арбаға, соқаға парлап жегілген өгіз (көлік). – Мұнысы қалай? Екі қ о с, үш кісімен не істейді? (Қ.Әбдіқадыров, Әңгім., 9). Жұрт көлік шаршады деп қ о с ы н доғарып жатқанда, қарнын кебеже теңдегендей қылып өгіздің егіс қорғанға кіргенін көреді (Бұл да). Жер кеуіп барады. Үш қ о с п е н не жетістіреміз? Адамды көбейт, қ о с қ а жегер көлікті көбейт! (М.Қуанышбаев, Тайталас, 6).
II
сан. э п и т. Екі д.м. Дасқанның қолы қыз төсіне де жетті. Күндізгі көрген қ о с анар уысына ілікті (Р.Райымқұлов, Жапанда., 70). Қос басты шөміш. Қымыз құюға арналып, сәндеп жасаған, екі басы бар ағаш шөміш. Бір есептен саба, адалбақан, өреше, қ о с б а с т ы ш ө м і ш отау үйде қалды деп білерсіз онда (Лен. жас, 28.08.1975, 3). Қос [егіз] бүйірлі ожау. Екі бүйірлі етіп жасалған сәнді ожау. Жұмағұл шабарман сонда ғана ес жинағандай сырлы аяқтағы тұнып қалған қымызды е г і з б ү й і р л і о ж а у м е н сапырып қойды (М.Разданұлы, Алтай., 71). Қос етек [етекті] көйлек. Қос етегі бар, етегі қосарланған көйлек. Бастарына үкілі кәмшат бөрік, қ о с е т е к к ө й л е к, қызыл қатипа камзол киіпті (Қ.Жұмаділов, Атамекен, 108). Басындағы шоқ үкілі қамшат бөркі де, үстіндегі қ о с е т е к к ө й л е г і де, белін қынай киген қамқа ішігі де өзгеше (І.Есенберлин, Алмас., 254). Қос мүйіз. қ. ө н е р. Қос мүйіз пішіндес ою-өрнек. «Құстаңдай», «сыңар өкше», « қ о с м ү й і з», «сыңар мүйіз», «тоғыз көз», «жүз теру» сияқты ою-өрнек нұсқалары белгілі бір кәсіппен байланысты туындап дамыды емес пе? (Лен. жас, 03.08.1974, 2). Қос табақ. этногр. Құдаларға тартылған табақтардан бөлек, кәде алу үшін, артынан арнайы тартылған қосымша табақ. Құдалар қ о с т а б а қ т а н дәм татып, ақшалай не заттай жолын береді (Қаз. этнография., 3, 622). Бұл бас табаққа қосып тартылатын жанама табақ болғандықтан, оны қ о с т а б а қ деп атайды (А.Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 3, 15). Қос үйге қамау. Дойбы ойнағанда қарсы жақтың тасын екі жақтан қамап, жүргізбей тастау. Дойбы ойынында «биге шығу», «қ о с ү й г е қ а м а у», «тайынша айдату» т.б. қалыптасқан терминдер бар (Шаңырақ, 391). Қос шырағы сөнді. Екі көзі жұмылды, өлді. Үзілді де атойлаған ұраным, Ат үстінен таудай болып құладым. Қиналдым мен жауым тірі қалды-ау деп, Қиналмадым с ө н е р д е п қ о с ш ы р а ғ ы м (Н.Айтұлы, Ту, 17).
III
Қос көтерді. Қос жасады, қос болып бірікті. Жаз өтіп, күз мезгіл жетіп, бай жылқысын қостап шығармақшы болып, қ о с к ө т е р і п т і (Мәшһүр Жүсіп, Шығ., 9, 236). Қосын тартты. Біреудің қайырын қылды, жұмысын істеді. Көптен бері колхоздың қ о с ы н т а р т ы п келеді (Б.Дәулетбаев, Сүмбілшаш, 15).